ZAMEK KRZYŻACKI W SZTUMIE - PRZEJAZD BRAMNY

a­row­ny za­mek w Sztu­mie zbu­do­wa­ny zos­tał w la­tach 1325-36 na miej­scu prus­kie­go gro­du gui di­ci­tur Stu­mo zdo­by­te­go przez krzy­żac­kie od­dzia­ły Her­ma­na von Balk w 1236 ro­ku. We­dług za­cho­wa­nych do­ku­men­tów ry­ce­rze za­kon­ni za­ję­li, a nas­tęp­nie znisz­czy­li gród na­le­żą­cy do po­gań­skie­go ple­mie­nia Po­me­za­nów, po czym praw­do­po­dob­nie na je­go zglisz­czach za­ło­ży­li nie­wiel­ki fol­wark. Wzrost za­gro­że­nia ze stro­ny Pol­ski i zwią­za­na z nim po­trze­ba o­chro­ny po­ło­żo­ne­go nie­co na pół­noc Mal­bor­ka spra­wi­ły, że mi­li­tar­ne moż­li­woś­ci tej straż­ni­cy uz­na­no za nie­wys­tar­cza­ją­ce, w kon­sek­wen­cji ist­nie­ją­ce za­ło­że­nie ro­ze­bra­no, a na je­go ko­rze­niu wznie­sio­no no­wą mu­ro­wa­ną wa­row­nię, któ­rej po­cząt­ki da­tu­je się na 3. de­ka­dę XIV wie­ku. No­wy obiekt po­cząt­ko­wo sta­no­wił sie­dzi­bę wój­ta, z cza­sem jed­nak co­raz częś­ciej wy­ko­rzys­ty­wa­ny był przez wiel­kich mis­trzów za­kon­nych ja­ko tym­cza­so­wa przys­tań na czas po­lo­wań o­raz miej­sce let­nie­go wy­po­czyn­ku. Z ro­ku 1406 po­cho­dzi wzmian­ka o funk­cjo­nu­ją­cym w ob­rę­bie je­go mu­rów, na­le­żą­cym do Ul­ri­cha von Jun­gin­ge­na zwie­rzyń­cu z at­rak­cja­mi w pos­ta­ci nie­dźwie­dzi, wiel­błą­dów i lwów.

PANORAMA MIASTA Z LAT 1627-28 WG RYSUNKU Z DZIENNIKA A. BOOTA

ZAMEK W 1750 ROKU WG J. H. DEWITZA

ro­ku 1410 od­dzia­ły pol­skie idą­ce na Mal­bork zdo­by­ły i spa­li­ły pod­gro­dzie wraz z zam­kiem. We­dług re­la­cji za­kon­ne­go kro­ni­ka­rza Ja­na z Żu­ław­ki o­siąg­nię­to to nie ty­le si­łą o­rę­ża, lecz ra­czej zdra­dą i prze­kup­stwem, co wed­le ów­czes­nych stan­dar­dów za­słu­gi­wa­ło na naj­więk­szą po­gar­dę. Nie­dłu­go po­tem Wła­dys­ław Ja­gieł­ło o­sa­dził tu swe­go na­dwor­ne­go mar­szał­ka An­drze­ja Bro­cho­ckie­go zos­ta­wia­jąc mu do po­mo­cy nie­któ­rych dwo­rzan: Han­ka Cheł­mskie­go, Ka­zi­mie­rza z Tu­cho­wic, Bie­nia­rza Go­wo­rzyń­skie­go, Ja­na Go­łe­go, Pa­ko­sza z Bys­trza­no­wic, Bar­to­sza z Trę­bo­wo­li i in­nych. Ci po wy­co­fa­niu się kró­la z Prus zaw­zię­ty­mi po­tycz­ka­mi, na­jaz­da­mi i dot­kli­wy­mi szko­da­mi da­wa­li się tak bar­dzo we zna­ki sie­dzą­cym w Mal­bor­ku Krzy­ża­kom, że jed­ne­go dnia u­rzą­dziw­szy wiel­ką rzeź kon­wo­jen­tów za­bra­li im na­wet dzie­sięć ty­się­cy flo­re­nów przy­wie­zio­nych ce­lem wy­pła­ce­nia woj­skom na­jem­nym. Tym­cza­sem nies­peł­na dwa mie­sią­ce póź­niej, po wy­co­fa­niu się wojsk pol­sko-li­tew­skich z krzy­żac­kich Prus, roz­po­czął się pro­ces od­zys­ki­wa­nia przez Niem­ców wa­row­ni ob­sa­dzo­nych pol­ski­mi za­ło­ga­mi - Sztum zos­tał ob­lę­żo­ny i zdo­by­ty po za­cię­tej o­bro­nie przez od­dzia­ły pod do­wódz­twem Hen­ry­ka von Pla­uen: Kie­dy go przez sześć ty­god­ni gnę­bił u­sta­wicz­ny­mi a­ta­ka­mi bez żad­nej na­dziei pod­da­nia go so­bie, wie­ża wyż­sze­go zam­ku znaj­du­ją­ca się nad bra­mą spa­li­ła się z pro­cha­mi, po­cis­ka­mi, os­ło­na­mi i za­pa­sa­mi żyw­noś­ci, któ­re w niej prze­cho­wy­wa­no. Gdy skut­kiem te­go z dnia na dzień wzras­ta­ło zwąt­pie­nie u ob­lę­żo­nych, [...] nie spo­dzie­wa­jąc się ina­czej u­nik­nąć gro­żą­ce­go im nie­bez­pie­czeń­stwa, po­dej­mu­ją roz­mo­wy z mis­trzem w spra­wie pod­da­nia zam­ku. Za zez­wo­le­niem zaś i na roz­kaz kró­la, u­ło­żyw­szy się naj­pierw, by im wol­no by­ło o­dejść ca­ło z koń­mi, bro­nią i wszel­ki­mi rze­cza­mi, od­da­ją mis­trzo­wi i Za­ko­no­wi nie tyl­ko gród Sztum, ale i gród Mo­rąg, któ­re­mu gro­zi­ło po­dob­ne nie­bez­pie­czeń­stwo.

PANORAMIA MIASTA Z 1885 ROKU, ZAMEK WIDOCZNY Z PRAWEJ STRONY ZDJĘCIA

PRZEJAZD BRAMNY NA POCZTÓWCE Z LAT 30. XX WIEKU

lu­tym 1454 na po­cząt­ku woj­ny trzy­nas­to­let­niej wys­tra­szo­na przys­tą­pie­niem mias­ta do Związ­ku Prus­kie­go czte­rys­tu­o­so­bo­wa za­ło­ga twier­dzy pod do­wódz­twem miej­sco­we­go wój­ta Mi­ko­ła­ja von Mil­witsch i pro­ku­ra­to­ra Ni­dzi­cy Ul­ry­ka von Kin­sberg roz­po­czę­ła przy­go­to­wa­nia do obro­ny. W ra­mach tych przy­go­to­wań pusz­czo­no z dy­mem więk­szość za­bu­do­wań miej­skich i znisz­czo­no je­den z mos­tów. For­mal­nie ob­lę­że­nie wa­row­ni za­in­au­gu­ro­wa­no 6. mar­ca, jed­nak przez pierw­szy mie­siąc o­gra­ni­czo­no je tyl­ko do po­ty­czek wer­bal­nych o­raz blo­ka­dy ma­ją­cej na ce­lu wy­czer­pa­nie za­pa­sów żyw­noś­ci wśród o­broń­ców. Re­gu­lar­ny os­trzał roz­po­czę­to z po­cząt­kiem kwiet­nia po na­dej­ściu o­cze­ki­wa­ne­go tran­spor­tu cięż­kich dział ze zbun­to­wa­ne­go To­ru­nia. Wier­na Lud­wi­ko­wi Er­lich­schau­se­no­wi za­ło­ga pod­da­ła się do­pie­ro w dniu 8. sier­pnia, a głów­ną przy­czy­ną ka­pi­tu­la­cji by­ły nie ar­mat­nie ku­le, lecz nę­ka­ją­ce o­blę­żo­nych głód, cho­ro­by o­raz u­ciąż­li­wa tam­te­go la­ta su­sza. Pię­cio­mie­sięcz­na ba­ta­lia, jak się wkrót­ce o­ka­za­ło, nie przy­nios­ła wy­mier­nych ko­rzyś­ci, bo­wiem już we wrześ­niu Krzy­ża­cy od­bi­li wa­row­nię, któ­rą zaj­mo­wa­li przez ko­lej­ne 12 lat. Na mo­cy trak­ta­tu to­ruń­skie­go z 1466 ro­ku Sztum zos­tał włą­czo­ny do Pol­ski i od­tąd aż do 1772 peł­nił funk­cję sie­dzi­by lo­kal­ne­go sta­ros­ty. Stał się też miej­scem od­by­wa­nia są­dów ziem­skich dla wo­je­wódz­twa mal­bor­skie­go, a od XVI wie­ku - sej­mi­ków szla­chec­kich.

PANORAMA MIASTA Z JEZIORA SZTUMSKIEGO, ZAMEK PO PRAWEJ

res świet­noś­ci zam­ku nas­tą­pił wraz z przy­by­ciem wojsk szwedz­kich w ro­ku 1626, któ­re za­ję­ły go w si­le dwu­stu­o­so­bo­we­go od­dzia­łu. Trzy la­ta póź­niej schro­nił się tu sam Gus­taw Adolf Wa­za, król Szwe­cji 'li­żą­cy ra­ny' po prze­gra­nej bit­wie pod Trzcia­ną. W tym sa­mym ro­ku na mo­cy ro­zej­mu w Sta­rym Tar­gu Sztum na ok­res sześ­ciu lat prze­szedł w sek­westr e­lek­to­ra bran­den­bur­skie­go. Po­dob­nie ok­res ko­lej­nej szwedz­kiej o­ku­pa­cji w la­tach 1655-60 zaz­na­czył się po­waż­nym spus­to­sze­niem mias­ta i prze­de wszyst­kim wa­row­ni, któ­rą do­pro­wa­dzo­no do częś­cio­wej ru­iny o­go­ła­ca­jąc ze wszyst­kie­go, co przed­sta­wia­ło ja­ką­kol­wiek war­tość - opusz­cza­ją­cy ją Szwe­dzi wy­wo­zi­li na­wet kaf­le z ro­ze­bra­nych w poś­pie­chu pie­ców! Dzie­ła znisz­cze­nia do­peł­ni­ła woj­na pol­sko-szwedz­ka z po­cząt­ku XVIII stu­le­cia i wresz­cie po 1772 wła­dze prus­kie na­ka­zu­ją­ce częś­cio­wą roz­biór­kę mu­rów w ce­lu po­zys­ka­nia su­row­ca do bu­do­wy in­nych gma­chów w mieś­cie. W za­cho­wa­nych, cho­ciaż grun­tow­nie przek­ształ­co­nych po­miesz­cze­niach zam­ku u­rzą­dzo­no biu­ra nie­miec­kich u­rzę­dów: są­du o­raz ar­chi­wum. W XIX wie­ku funk­cjo­no­wa­ło tu­taj wię­zie­nie, a nas­tęp­nie sie­ro­ci­niec pro­wa­dzo­ny przez Fun­da­cję Kal­ksztaj­now­ską. W okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym wa­row­nia do­cze­ka­ła się nie­wiel­kiej re­no­wa­cji - uzu­peł­nio­no u­byt­ki i częś­cio­wo zre­kon­stru­o­wa­no prze­lot bra­my wjaz­do­wej. Po ro­ku 1945 w no­wo­żyt­nych bu­dyn­kach o­ca­la­łe­go zam­ku u­miesz­czo­no Sąd Po­wia­to­wy i pro­ku­ra­tu­rę, zaś w częś­ci śred­nio­wiecz­nej - miesz­ka­nia lo­ka­tor­skie. W 1968 skrzyd­ło po­łud­nio­we a­dap­to­wa­no dla po­trzeb Mu­ze­um Po­wiś­la, któ­re zos­ta­ło zlik­wi­do­wa­ne na po­cząt­ku lat 80-ych.

ZAMEK W SZTUMIE, ZEWNĘTRZNY OBWÓD BUDYNKÓW I UMOCNIEŃ - OD GÓRY ZGODNIE Z RUCHEM WSKAZÓWEK ZEGARA: BASZTA WIĘZIENNA, KURTYNA ZACHODNIA, SKRZYDŁO POŁUDNIOWE I WSCHODNIE Z UMIESZCZONĄ MIĘDZY NIMI GALERYJKĄ, ZACHODNI PRZEJAZD BRAMNY

a­mek sztum­ski róż­ni się roz­pla­no­wa­niem od znacz­nej więk­szoś­ci sie­dzib krzy­żac­kich wy­bu­do­wa­nych w XIV stu­le­ciu - wznie­sio­no go bo­wiem nie na pla­nie tra­dy­cyj­ne­go kwad­ra­tu, lecz nie­re­gu­lar­ne­go pię­cio­bo­ku na­wią­zu­ją­ce­go kształ­tem do wys­py o­raz na­ry­su pier­wot­ne­go gro­du. Wys­pa ta wci­na­ła się po­mię­dzy dwa je­zio­ra: Bar­le­wic­kie i Za­je­zier­skie, pow­sta­łe w wy­ni­ku skom­pli­ko­wa­nych prac re­gu­la­cyj­nych z jed­ne­go, więk­sze­go je­zio­ra Bia­łe­go. Za­mek znaj­do­wał się więc na wys­pie, po­sia­da­jąc do­dat­ko­wo os­ło­nę od stro­ny wschod­niej w pos­ta­ci ma­łej, ufor­ty­fi­ko­wa­nej wy­sep­ki - os­tro­wa, gdzie mieś­cił się zwie­rzy­niec Ur­li­cha von Jun­gin­ge­na. Wzgó­rze zam­ko­we o­pa­sał o­to­czo­ny fo­są mur ob­wo­do­wy, w ciąg któ­re­go wkom­po­no­wa­no wy­su­nię­te przed li­co wie­żę bram­ną i basz­ty: czwo­ro­bocz­na basz­ta pół­noc­no-wschod­nia och­ra­nia­ła fur­tę pro­wa­dzą­cą na wschod­nie przed­zam­cze, na­to­miast basz­ta pół­noc­no-za­chod­nia, zwa­na tak­że wię­zien­ną, flan­ko­wa­ła bra­mę miej­ską i dro­gę tran­zy­to­wą pro­wa­dzą­cą do Kwi­dzy­na o­raz Gru­dzią­dza. Ob­szar na za­chód od wa­row­ni za­ję­ty był przez fol­wark krzy­żac­ki sta­no­wią­cy część przed­zam­cza i oto­czo­ny z trzech stron mu­rem ob­ron­nym wzmoc­nio­nym przez o­ko­ło 20 baszt. Ob­szar ten po 1416 ro­ku przek­ształ­co­ny zos­tał w lo­ka­cyj­ne mias­to.

PLAN SYTUACYJNY ZAMKU W SZTUMIE, DIE BAU- UND KUNSTDENKMALER POMESANIENS KREIS STUHM

o­tyc­ki za­mek wy­bu­do­wa­ny zos­tał z ce­gły po­ło­żo­nej na ka­mien­nych fun­da­men­tach i wy­so­kiej ka­mien­nej pod­mu­rów­ce. Do­o­ko­ła nie­re­gu­lar­ne­go ob­szer­ne­go dzie­dziń­ca o po­wierz­chni 0,67 ha dos­ta­wio­no przy­mur­ne bu­dyn­ki miesz­kal­ne i gos­po­dar­cze - te dru­gie w prze­wa­ża­ją­cej częś­ci roz­lo­ko­wa­no na zam­ku właś­ci­wym z uwa­gi na szczup­łość o­ta­cza­ją­ce­go za­ło­że­nie te­re­nu. Praw­do­po­dob­nie ja­ko pierw­sze wznie­sio­no za­cho­wa­ne do dzi­siaj skrzyd­ło po­łud­nio­we o zew­nętrz­nych wy­mia­rach 11x52 m, miesz­czą­ce m.in. sie­dzi­bę wój­ta. Gmach ten po­sia­dał krzy­żo­wo skle­pio­ne piw­ni­ce dos­tęp­ne z po­zio­mu dzie­dziń­ca, i przy­pusz­czal­nie dwie kon­dyg­na­cje na­ziem­ne, a przy­kry­ty był wy­so­kim dwu­spa­do­wym da­chem zam­knię­tym oz­dob­nym tria­go­nal­nym szczy­tem. Do bu­dyn­ku te­go przy­le­ga­ła na­roż­ni­kiem pros­to­kąt­na w pla­nie wy­so­ka wie­ża o sied­miu kon­dyg­na­cjach os­ła­nia­ją­ca bra­mę i flan­ku­ją­ca mu­ry skrzyd­ła za­chod­nie­go. Skrzyd­ło za­chod­nie pod ko­niec XIV wie­ku wzmoc­nio­no w pół­noc­nej częś­ci po­tęż­ną basz­tą za­ło­żo­ną na pla­nie sześ­cio­bo­ku, na­zy­wa­ną w póź­niej­szym o­kre­sie basz­tą wię­zien­ną. W na­ro­żu po­łud­nio­wo-wschod­nim dzie­dziń­ca stał koś­ciół zam­ko­wy, do któ­re­go od pół­no­cy przy­le­gał ciąg bu­dyn­ków miesz­czą­cych m.in. spich­lerz o­raz dan­sker. Skrzyd­ło pół­noc­ne two­rzy­ły bu­dyn­ki gos­po­dar­cze, za­chod­nie zaś zaj­mo­wa­ła let­nia sie­dzi­ba wiel­kich mis­trzów. Wszyst­kie skrzyd­ła za­o­pat­rzo­ne by­ły od stro­ny dzie­dziń­ca w dwu­po­zio­mo­we drew­nia­ne kruż­gan­ki. Po­miesz­cze­nia re­pre­zen­ta­cyj­ne by­ły wy­po­sa­żo­ne po­nad­to w pie­ce i ła­zien­ki.

PLAN ZAMKU W SZTUMIE: 1. BRAMA WJAZDOWA, 2. BUDYNEK ZACHODNI, 3. SKRZYDŁO WSCHODNIE,
4. SKRZYDŁO POŁUDNIOWE, 5. DZIEDZINIEC, 6. STUDNIA, 7. BASZTA (ZACHOWANA), 8. MIĘDZYMURZE

o­mi­mo wie­lu przek­ształ­ceń pier­wot­ny uk­ład zam­ku i je­go ob­ron­ny cha­rak­ter w du­żym stop­niu przetr­wał do na­szych cza­sów. Z po­krzy­żac­kie­go zes­po­łu wa­row­ne­go do­brze za­cho­wał się ce­gla­ny mur ob­ron­ny z basz­tą wię­zien­ną, po­łud­nio­wy śred­nio­wiecz­ny dom miesz­kal­ny, ob­ni­żo­na do wy­so­koś­ci dwóch kon­dyg­na­cji wie­ża bram­na, XIX-wiecz­na za­bu­do­wa skrzyd­ła wschod­nie­go, stud­nia, a tak­że po­zos­ta­łoś­ci daw­nej fo­sy. Od 2017 ro­ku za­mek funk­cjo­nu­je ja­ko od­dział Mu­ze­um Zam­ko­we­go w Mal­bor­ku.

Zamek w Sztumie
ul. Galla Anonima 16
82-400 Sztum
tel. 668 158 447

Godziny otwarcia zamku / Ceny biletów

NA DZIEDZIŃCU ZAMKOWYM

a­row­nia po­ło­żo­na jest we wschod­niej częś­ci mias­ta, na przes­my­ku roz­dzie­la­ją­cym je­zio­ra Bar­le­wic­kie i Za­je­zier­skie (Sztum­skie). Do Sztu­mu do­je­chać moż­na po­wol­ną ko­le­ją lub PKS-em. Kur­su­je tu­taj tak­że ko­mu­ni­ka­cja pod­miej­ska z Mal­bor­ka o­raz pry­wat­ne mi­ni­bu­sy. Doj­ście z dwor­ca PKP zaj­mu­je o­ko­ło pół go­dzi­ny. Dla zmo­to­ry­zo­wa­nych pod zam­kiem par­king. (ma­pa zam­ków)

1. J. Borkowski, M. Borkowska, J. Rajchman: Zamki Państwa Krzyżackiego, 1999
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
5. P. Zaniewski: Szlakami zamków krzyżackich, Muza 2005

WIDOK ZAMKU ZZA JEZIORA SZTUMSKIEGO

W pobliżu:
Malbork - zamek wielkich mistrzów XIII/XIVw., 15 km
Prabuty - pozostałości zamku biskupiego XIIIw., 23 km
Dzierzgoń - relikty zamku komturów krzyżackich XIIIw., 25 km
Kwidzyn - zamek kapituły pomezańskiej XIVw., 25 km
Gniew - zamek komturów krzyżackich XIII/XIVw., 26 km

tekst: 2009, 2019
fotografie: 2005
© Jacek Bednarek