ZAMEK W KOŹMINIE WIELKOPOLSKIM, WIDOK OD ZACHODU

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

B

udowę mu­ro­wa­ne­go zam­ku roz­po­czął praw­do­po­dob­nie Bar­tosz We­zen­berg z Odo­la­no­wa, wo­je­wo­da poz­nań­ski, któ­ry w dru­giej po­ło­wie XIV wie­ku o­trzy­mał Koź­min od Ka­zi­mie­rza Wiel­kie­go ja­ko suk­ce­sor ska­za­ne­go za zdra­dę na śmierć gło­do­wą Mać­ko Bor­ko­wi­cza her­bu Na­pi­won. Gdy We­zen­berg zmarł, wa­row­nię w 1408 ro­ku ob­jął Bar­tosz So­ko­łow­ski, a nas­tęp­nie - od ro­ku 1419 za­rzą­dzał nią Moś­cic Przet­peł­ko­wic ze Stę­sze­wa, do­ko­nu­jąc pew­nych in­wes­ty­cji ma­ją­cych na ce­lu roz­bu­do­wę zam­ku i zmia­nę je­go u­kła­du przes­trzen­ne­go. Od 1449 ro­ku Koź­min znaj­do­wał się we wła­da­niu Hiń­czy z Ro­go­wa, by w 1471 przejść w za­rząd Bar­tło­mie­ja z Iwa­no­wic, któ­re­go ród przy­jął naz­wis­ko Koź­miń­skich. Na po­cząt­ku XVI wie­ku Ma­ciej Koź­miń­ski sprze­dał swe do­bra Łu­ka­szo­wi Gór­ce, kasz­te­la­no­wi poz­nań­skie­mu i od­tąd na zam­ku re­zy­do­wa­li przed­sta­wi­cie­le te­go bo­ga­te­go wiel­ko­pol­skie­go ro­du: syn Łu­ka­sza An­drzej I oraz je­go wnuk An­drzej II Gór­ka. Po śmier­ci An­drze­ja II w 1583 ro­ku właś­ci­cie­lem klu­cza koź­miń­skie­go zo­stał Sta­nis­ław Gór­ka, któ­ry na sta­łe miesz­kał w Kór­ni­ku i tam zmarł w ro­ku 1592. Je­go o­grom­ny ma­ją­tek prze­szedł w rę­ce Sta­nis­ła­wa Sę­dzi­wo­ja Czarn­kow­skie­go, ten zaś pod ko­niec ży­cia prze­ka­zał za­mek Ka­ta­rzy­nie z Po­tu­lic Roz­draż­niew­skiej, przysz­łej żo­nie Lud­wi­ka We­ye­ra, któ­ry to bę­dąc już mę­żem Ka­ta­rzy­ny sprze­dał go Sta­nis­ła­wo­wi Przy­jem­skie­mu, wo­je­wo­dzie poz­nań­skie­mu.

ZAMEK OD STRONY WJAZDU NA RYCINIE Z 1843 ROKU, EDWARD RACZYŃSKI WSPOMNIENIA WIELKOPOLSKI

S

tanisław Przyjemski roz­bu­do­wał za­mek, osu­szył też mo­kra­dła roz­cią­ga­ją­ce się w je­go są­siedz­twie. W 1623 ro­ku goś­cił w Koź­mi­nie kró­la Zyg­mun­ta III i je­go sy­na Wła­dys­ła­wa, a w 1627 przyj­mo­wał na zam­ku po­sel­stwo szwe­dzkie. Po je­go śmier­ci ma­ją­tek prze­szedł na włas­ność sy­na An­drze­ja i je­go żo­ny Do­ro­ty, po nich zaś re­zy­do­wał tu­taj Alek­san­der Przy­jem­ski, a da­lej Wła­dys­ław Przy­jem­ski z mał­żon­ką Ka­ta­rzy­ną Włos­tow­ską. Po śmier­ci Wła­dys­ła­wa Ka­ta­rzy­na wy­szła po­now­nie za mąż, za Sta­nis­ła­wa Kret­kow­skie­go, wcześ­niej za­pi­su­jąc ca­ły swój ma­ją­tek cór­ce Lud­wi­ce Opa­liń­skiej, mał­żon­ce Ja­na Sa­pie­hy. Gdy Jan zmarł w 1730 roku, Koź­min ob­jął je­go naj­star­szy syn Piotr, mąż stry­jecz­nej sios­try ca­ra Zo­fii Ma­rian­ny Skow­roń­skiej. W ro­ku 1745 za­mek u­cier­piał od po­tęż­nej wi­chu­ry, ja­ka na­wie­dzi­ła mia­sto i je­go o­ko­li­ce, jed­nak jesz­cze po­waż­niej­sze znisz­cze­nia spo­wo­do­wał czyn­nik ludz­ki. Uspo­so­bio­ny wro­go do Pe­ter­sbur­ga Piotr Sa­pie­ha na­ra­ził się bo­wiem Ros­ja­nom, czym spro­wo­ko­wał ich zbroj­ny na­jazd, w kon­sek­wen­cji któ­re­go za­mek zos­tał przez nich o­gra­bio­ny i zde­was­to­wa­ny. Nie­dłu­go po tych wy­da­rze­niach spad­ko­bier­cą ma­jąt­ku zos­ta­ła sios­tra Pio­tra Ka­ta­rzy­na Ag­niesz­ka, któ­ra po o­trzy­ma­niu u­nie­waż­nie­nia mał­żeń­stwa ze swo­im da­le­kim ku­zy­nem Mi­cha­łem An­to­nim Sa­pie­hą wy­szła po­now­nie za mąż za Al­ber­ta Pa­wła Żyw­ne­go, a nie ma­jąc naj­wy­raź­niej po­my­słu na za­gos­po­da­ro­wa­nie re­zy­den­cji sprze­da­ła ją swe­mu krew­ne­mu z ro­du Sa­pie­hów Ka­zi­mie­rzo­wi Ne­sto­ro­wi.

POCZTÓWKA Z POCZĄTKU XX WIEKU

RYCINA Z WIZERUNKIEM ZAMKU, LATA 30. XX WIEKU

K

azimierz Sapieha nie przy­wią­zy­wał jed­nak zbyt du­żej wa­gi do tej lo­ka­li­za­cji - nie speł­nia­ła on bo­wiem je­go wy­ma­gań re­pre­zen­ta­cyj­nych i os­ta­tecz­nie za­miesz­ka­ła tu­taj mat­ka właś­ci­cie­la, dla któ­rej ten u­rzą­dził sa­lę te­a­tral­ną ozdo­bio­ną pięk­nym pla­fo­nem z wi­ze­run­kiem wa­row­ni. W 1791 ro­ku klucz koź­miń­ski ku­pił feld­mar­sza­łek ka­wa­le­rii prus­kiej Fry­de­ryk Adolf Kalk­reuth, by pięć lat póź­niej od­sprze­dać go włas­nej mał­żon­ce Char­lot­cie Roh­de. Char­lot­ta na­ka­za­ła ro­ze­brać śred­nio­wiecz­ne skrzy­dło za­chod­nie, a wkrót­ce po­tem o­gło­si­ła nie­wy­pła­cal­ność, co spo­wo­do­wa­ło prze­ję­cie ma­jąt­ku przez za­rząd ko­mi­sa­rycz­ny i wy­sta­wie­nie zam­ku na li­cy­ta­cję, gdzie zna­lazł on no­we­go właś­ci­cie­la w oso­bie Ka­ro­la Zyg­mun­ta Gra­et­za. W la­tach 50. XIX wie­ku gma­chem za­in­te­re­so­wa­ło się Kró­lew­skie Ko­le­gium Szkol­ne z Poz­na­nia, któ­re po dłu­gich ne­go­cja­cjach od­ku­pi­ło go wraz z par­kiem i ogro­dem za su­mę 9 ty­się­cy ta­la­rów. Z ini­cja­ty­wy na­byw­cy roz­po­czę­to pra­ce re­mon­to­we ce­lem przek­ształ­ce­nia zam­ku w ewan­ge­lic­kie se­mi­na­rium na­uczy­ciel­skie; w mię­dzy­cza­sie jed­nak do­szło do za­wa­le­nia się skrzy­dła pół­noc­ne­go i osu­nię­cia da­chu, co od­ro­czy­ło ter­min o­twar­cia szko­ły na rok 1865. Po za­koń­cze­niu I woj­ny świa­to­wej, kie­dy wy­buch­ło Pow­sta­nie Wiel­ko­pol­skie, bu­dy­nek przez pe­wien czas peł­nił fun­kcję sie­dzi­by szta­bu i szpi­ta­la woj­sko­we­go. Si­łą rze­czy ta­kie przez­na­cze­nie przy­czy­ni­ło się do je­go de­was­ta­cji, jed­nak du­żym wy­sił­kiem spo­łecz­ni­ków i ich or­ga­nicz­ną pra­cą już w 1919 ro­ku u­ru­cho­mio­no w mu­rach zam­ku pierw­sze kur­sy no­we­go, ka­to­lic­kie­go se­mi­na­rium, któ­re fun­kcjo­no­wa­ło tu­taj do ro­ku 1939. Po woj­nie u­lo­ko­wa­no tu­taj Szko­łę Rol­ni­czą, przek­ształ­co­ną w la­tach 1950-1954 w Tech­ni­kum Ra­chun­ko­woś­ci Rol­nej. Od 1982 ro­ku gmach peł­nił fun­kcję sie­dzi­by Li­ce­um Eko­no­micz­ne­go, któ­re kil­ka­naś­cie lat te­mu prze­mia­no­wa­no w Zes­pół Szkół Po­nad­gim­na­zjal­nych, a po ko­lej­nej re­for­mie o­świa­ty – w Zes­pół Szkół Po­nad­pod­sta­wo­wych.

PODCZAS DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ NA ZAMKU MIEŚCIŁA SIĘ KWATERA NIEMIECKICH WOJSK OKUPACYJNYCH

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

Z

amek usytuowano w po­bli­żu nie­ist­nie­ją­cych już mu­rów miej­skich i w od­le­głoś­ci o­ko­ło 150 met­rów na po­łud­nio­wy za­chód od ryn­ku miej­skie­go, od któ­re­go pier­wot­nie od­dzie­lał go staw. Wa­row­nia go­tyc­ka by­ła ce­gla­nym za­ło­że­niem zbu­do­wa­nym na pla­nie zbli­żo­nym do pro­sto­ką­ta, z mu­ra­mi ob­wo­do­wy­mi wzmoc­nio­ny­mi przez trzy u­koś­ne przy­po­ry w na­ro­żach i wie­żę-przy­po­rę w na­roż­ni­ku pół­noc­no-za­chod­nim. Je­go za­bu­do­wę wew­nętrz­ną two­rzył pię­tro­wy gmach na pla­nie li­te­ry L, li­czą­cy o­ko­ło dzie­się­ciu izb miesz­kal­nych, oraz pół­noc­na wie­ża bram­na wznie­sio­na na pla­nie kwa­dra­tu o bo­ku 9 met­rów. W pier­wszym e­ta­pie fun­kcjo­no­wa­nia wa­row­ni jej po­wierz­chnia wraz z dzie­dziń­cem nie prze­kra­cza­ła 1200 met­rów kwa­dra­to­wych. W la­tach 1419-49 z ini­cja­ty­wy Moś­ci­ca Przet­peł­ko­wi­ca o­płasz­co­wa­no wie­żę pół­noc­no-za­chod­nią, któ­ra u­zys­ka­ła plan znie­kształ­co­ne­go ko­ła, a do wie­ży bram­nej do­da­no czwo­ro­bocz­ne przed­bra­mie flan­ko­wa­ne obu­stron­nie cy­lin­drycz­ny­mi basz­ta­mi o śred­ni­cy 6 met­rów.

REKONSTRUKCJA ZAMKU Z XV WIEKU WG T.POKLEWSKIEGO-KOZIEŁŁA I J.NEKANDY-TREPKI

P

oważniejszym zmia­nom ar­chi­tek­to­nicz­nym za­mek pod­da­ny zos­tał w dru­giej po­ło­wie XVI wie­ku, gdy ów­czes­ny je­go właś­ci­ciel An­drzej Gór­ka prze­kształ­cił su­ro­we śred­nio­wiecz­ne for­ta­lic­jum w re­ne­san­so­wą re­zy­den­cję z do­mi­nan­tą w po­sta­ci oś­mio­bocz­nej, trzy­kon­dyg­na­cyj­nej wie­ży głów­nej. Prze­bu­do­wę tę po­łą­czo­no z po­więk­sze­niem przes­trze­ni miesz­kal­nej przez wznie­sie­nie do­mu wschod­nie­go o wy­mia­rach 10x33 met­ry, dzię­ki cze­mu u­kształ­to­wa­ny zos­tał trój­skrzyd­ło­wy u­kład bu­dyn­ków na pla­nie zbli­żo­nym do pod­ko­wy. W la­tach 30. XVII wie­ku Sta­nis­­ław Przy­jem­ski wzniósł skrzy­dło po­łud­nio­we, roz­bie­ra­jąc jed­no­cześ­nie po­łud­nio­wą część go­tyc­kie­go bu­dyn­ku miesz­kal­ne­go, by w je­go miej­scu po­pro­wa­dzić no­wo wy­ty­czo­ny wjazd na dzie­dzi­niec. Sta­re przed­bra­mie z ma­syw­ny­mi wie­życz­ka­mi nie by­ło od­tąd wy­ko­rzys­ty­wa­ne i z cza­sem po­pad­ło w ru­inę. W wie­ku XVIII przed­sta­wi­cie­le ro­du Sa­pie­hów od­no­wi­li sta­re fa­sa­dy i cał­ko­wi­cie zmie­ni­li wys­trój wnętrz zam­ko­wych do­sto­so­wu­jąc je do wy­ma­gań e­po­ki. Obec­ny kształt bu­do­wli na­da­ny jej zos­tał w XIX stu­le­ciu, kie­dy po roz­biór­ce skrzy­dła za­chod­nie­go po­wsta­ła jej współ­czes­na, trój­skrzy­dło­wa for­ma.

PLAN ZAMKU WG T.POKLEWSKIEGO-KOZIEŁŁA I J.NEKANDY-TREPKI, KOLREM CZARNYM OZNACZONO MURY GOTYCKIEJ WAROWNI Z XV WIEKU

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

D

awny za­mek kró­lew­ski to współcześnie oskar­po­wa­na, otyn­ko­wa­na bu­dow­la, skła­da­ją­ca się z trzech skrzy­deł miesz­kal­nych u­sta­wio­nych w otwar­tą od za­cho­du pod­ko­wę. Jej ku­ba­tu­ra li­czy o­ko­ło 15,000 me­trów sześ­cien­nych, a skła­da się na nią po­nad 100 po­miesz­czeń roz­lo­ko­wa­nych na czte­rech kon­dyg­na­cjach. Naj­bar­dziej cha­rak­te­ry­stycz­ną po­zos­ta­łoś­cią po XIV-wiecz­nej go­tyc­kiej wa­row­ni jest ce­gla­na o­kto­go­nal­na wie­ża na­kry­ta nie­zbyt do niej przy­sta­ją­cym ne­oba­ro­ko­wym heł­mem. Częś­cio­wo za­cho­wa­ły się rów­nież fo­sy o­raz re­lik­ty daw­ne­go przed­bra­mia i osła­nia­ją­cych go wie­ży­czek. Gmach zam­ku pre­zen­tu­je się cał­kiem przy­jem­nie od stro­ny wjaz­du na dzie­dzi­niec, ale z po­zo­sta­łych per­spek­tyw już nie­ko­nie­cznie, co wy­ni­ka głów­nie z bez­sty­lo­wej XIX-wiecz­nej prze­bu­do­wy oraz smut­nych, nie­mal zu­peł­nie poz­ba­wio­nych de­ko­ra­cji e­le­wa­cji zew­nętrz­nych po­kry­tych sza­rym nie­ład­nym tyn­kiem, na­da­ją­cych mu wy­gląd zbli­żo­ny bar­dziej do za­nied­ba­nych ka­mie­nic miesz­czań­skich niż daw­nej re­zy­den­cji wiel­ko­pań­skiej. W zam­ku o­bec­nie ma swo­ją sie­dzi­bę Zes­pół Szkół Po­nad­pod­sta­wo­wych i nie­wiel­kie mu­ze­um.

FUNDAMENTY ŚREDNIOWIECZNEGO PRZEJAZDU BRAMNEGO W POBLIŻU PÓŁNOCNEGO SKRZYDŁA

FRAGMENT ELEWACJI SKRZYDŁA WSCHODNIEGO

M

uzeum Zie­mi Koź­miń­skiej otwa­rte zo­sta­ło w 1988 ro­ku z oka­zji ob­cho­dów 70. Ro­czni­cy Po­wsta­nia Wiel­ko­pol­skie­go. Zaj­mu­je ono o­siem te­ma­tycz­nie u­po­rząd­ko­wa­nych izb, gdzie przy­go­to­wa­no eks­po­zy­cje obej­mu­ją­ce m.in. re­kon­struk­cję lo­chu Mać­ka Bor­ko­wi­ca, wys­trój XVI-wiecz­nej kom­na­ty re­ne­san­so­wej, dzie­je mia­sta, bie­żą­ce wy­da­rze­nia do­ty­czą­ce współ­pra­cy po­mię­dzy Koź­mi­nem Wiel­ko­pol­skim i za­przy­jaź­nio­ny­mi gmi­na­mi: Ma­de en Drim­me­len, Bad Ten­nes­tedt oraz Ba­la­ton­ma­ria­fur­do, a ta­kże ma­lar­stwo ar­tys­tów zwią­za­nych z mia­stem.

WIDOK ZAMKU OD POŁUDNIA

DOJAZD

Z

amek stoi w po­bli­żu Ryn­ku w po­łud­nio­wo-za­cho­dniej czę­ści mia­sta, przy ul. Zam­ko­wej. Par­king dar­mo­wy na Ryn­ku lub pod zam­kiem. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa wiel­ko­pol­skie­go)

LITERATURA

1. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
2. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001

W pobliżu:
Jarocin - relikty zamku rycerskiego z XIV w. (tzw. Skarbczyk), 17 km
Gołuchów - zamek rycerski z XVI w., przebudowany, 36 km
Milicz - ruina zamku książęcego z XIV-XVI w., 37 km
Sułów - ruina zamku książęcego z XIV w., 46 km

tekst: 2013
fotografie: 2007
© Jacek Bednarek