FILAR GDANISKA, NAJLEPIEJ ZACHOWANY RELIKT ZAMKU W KOWALEWIE POMORSKIM

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

P

ierwszą warownię w Ko­wa­le­wie wznie­śli Krzy­ża­cy praw­do­po­do­bnie wkró­tce po otrzy­ma­niu tych ziem z rąk bi­sku­pa mi­syj­ne­go Chris­tia­na z Oli­wy (zm. 1245), co na­stą­pi­ło w 1231 ro­ku. W 1269 ta do­mnie­ma­na drew­nia­no-zie­mna straż­ni­ca po­wstrzy­ma­ła jesz­cze o­blę­że­nie prus­kie­go ple­mie­nia Bar­tówBartowie - plemię pruskie zamieszkujące terytorium Barcji, położone pomiędzy historyczną Warmią a jeziorem Mamry., lecz ar­cha­icz­ność kon­struk­cji opar­tej na nie­trwa­łych ma­te­ria­łach bu­do­wla­nych nie by­ła w sta­nie w przy­szło­ści za­gwa­ran­to­wać bez­pie­czeń­stwa ich obroń­com, o czym za­kon prze­ko­nał się trzy la­ta póź­niej, gdy po­gań­scy Jać­wę­go­wieJaćwingowie lub Jaćwięgowie – wymarły w XVI wieku lud bałtyjski, blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami, zamieszkujący Jaćwież leżącą obecnie w większości na terenie północno-wschodniej Polski. pod wo­dzą Sko­man­daSkomand - (1225? zm. 1285) – wódz i czarownik Jaćwingów w czasie powstania plemion pruskich. na­je­cha­li, a na­stę­pnie spa­li­li krzy­ża­cki przy­czó­łek. Wkró­tce po tych wy­da­rze­niach u­two­rzo­no w Ko­wa­le­wie kom­tu­rięKomturia (komandoria) – jednostka administracyjno-terytorialno-wojskowa zakonów rycerskich, zarządzana przez komtura (komandora), obejmująca najczęściej zamek wraz z przylegającym do niego dobrami ziemskimi. i przy­stą­pio­no do bu­do­wy mu­ro­wa­ne­go za­ło­że­nia obron­ne­go, lo­ko­wa­ne­go w obrę­bie wzgó­rza chro­nio­ne­go od pół­no­cy przez ba­gna i wo­dy nie ist­nie­ją­cego już je­zio­ra. In­we­sty­cja ta roz­po­czę­ta zo­sta­ła przy­pusz­czal­nie pod nad­zo­rem kom­tu­ra Ar­no­lda Krop­pa i to­wa­rzy­szy­ły jej pra­ce przy for­ty­fi­ko­wa­niu o­sa­dy, któ­ra w 1298 ro­ku o­trzy­ma­ła pra­wa miej­skie. W 1330 ro­ku sys­tem ten o­parł się na­jaz­do­wi pu­sto­szą­cych zie­mię cheł­miń­ską zbroj­nych od­dzia­łów pol­skich, wę­gier­skich i rus­kich pro­wa­dzo­nych przez Wła­dy­sła­wa Ło­kiet­ka. Za­mek bro­nio­ny przez kom­tu­ra Her­ma­na von Op­pen po­waż­nie wów­czas ucier­piał, jed­nak z po­wo­du bra­ku cięż­kie­go sprzę­tu o­blęż­ni­cze­go nie zo­stał zdo­by­ty. Je­de­na­ście lat póź­niej do­szło w Ko­wa­le­wie do spo­tka­nia wiel­kie­go mi­strza Die­tri­cha von Al­ten­burg i po­sła kró­la wę­gier­skie­go Ka­ro­la II Ro­be­rta.

TABLICZKA Z ORIENTACYJNĄ DATĄ BUDOWY ZAMKU UMIESZCZONA NA OCALAŁYM FILARZE GDANISKA

W

lipcu 1410 na polach Grun­wal­du zgi­nął kom­tur Mi­cha­el von Viltz, a wkró­tce po­tem od­dzia­ły pod do­wódz­twem Mi­ko­ła­ja Pi­lew­skie­go i Ja­na z Puł­ko­wa za­ję­ły bez wal­ki mia­sto wraz z sil­nie u­for­ty­fi­ko­wa­nym, lecz poz­ba­wio­nym wy­star­cza­ją­cej li­czby o­broń­ców zam­kiem. Ko­wa­le­wo o­trzy­mał wów­czas w dzier­ża­wę pod­kan­cle­rzy ko­ron­nyPodkanclerzy koronny (łac. subcancellarius, vicecancellarius regni Poloniae) – urzędnik centralny w I Rzeczypospolitej, odpowiedzialny za mniejszą kancelarię państwa. Wchodził w skład senatu jako jeden z ministrów. Formalnie był zastępcą kanclerza wielkiego koronnego, ale nie jego podwładnym. Mi­ko­łaj Trą­ba (zm. 1422), na­le­żą­cy do ści­słe­go gro­na naj­bliż­szych i naj­bar­dziej za­ufa­nych dwo­rzan kró­lew­skich. Trwa­ją­cą kil­ka mie­się­cy pol­ską o­ku­pa­cję mia­sta za­koń­czy­ła o­fen­sy­wa wojsk za­kon­nych wspie­ra­nych przez ry­ce­rzy in­flan­dzkich pod do­wódz­twem land­mar­szał­ka Bern He­vel­man­na, zaś pier­wszy po­kój to­ruń­skiI pokój toruński – traktat pokojowy zawarty 1 lutego 1411 na wiślanej wyspie Kępa Bazarowa w Toruniu, między Polską i Litwą a Krzyżakami, kończący tzw. wielką wojnę z lat 1409–1411. Postanowienia: Królestwo Polskie odzyskało ziemię dobrzyńską z zamkami w Złotorii i Bobrownikach, Zakon krzyżacki zrezygnował ze Żmudzi na okres życia Władysława Jagiełły i Witolda, Toruń przeszedł ponownie pod panowanie krzyżaków, podobnie jak cała ziemia chełmińska, Obie strony postanowiły też, że kupcy obu państw mogą swobodnie i bez przeszkód, używać dróg wodnych i lądowych, Zakon krzyżacki jako odszkodowanie i za wykup jeńców zobowiązał się zapłacić 6 milionów groszy czeskich, Ziemie, miasta i zamki zdobyte przez obie strony wrócą pod poprzednią władzę. u­san­kcjo­no­wał włas­ność tych ziem, któ­re po­zo­sta­ły przy Krzy­ża­kach. Pod­czas ko­lej­nej woj­nytzw. wojna golubska z za­ko­nem w 1422 ro­ku Wła­dy­sław Ja­gieł­ło si­ła­mi pol­sko-li­tew­ski­mi przy­puś­cił o­blę­że­nie na za­mek, przez o­siem ko­lej­nych dni po­dej­mu­jąc pró­by sfor­so­wa­nia je­go mu­rów, jed­nak twier­dzy bro­nio­nej pod do­wódz­twem kom­tu­ra to­ruń­skie­go Mar­ti­na von Kem­ne­te nie zdo­by­to (p. ram­ka po­ni­żej).

POZOSTAŁOŚCI FUNDAMENTÓW PODZAMCZA

FILAR GDANISKA NA RYCINIE Z 1889 ROKU, "DIE BAU- UND KUNSTDENKMAELER DES KREISES THORN"

N

a po­czą­tku 1454 ro­ku miesz­cza­nie przy­stą­pi­li do ogól­no­pań­stwo­we­go po­wsta­nia prze­ciw­ko za­ko­no­wi i nie spo­ty­ka­jąc się z opo­rem za­ło­gi za­ję­li wa­row­nię. Trzy la­ta po tych wy­da­rze­niach ob­jął ją w za­rząd do­wód­ca czes­kich wojsk za­cię­żnych Ol­dřich Čer­von­ka (zm. 1465), któ­re­go naz­wi­sko o­twie­ra dłu­gą li­stę sta­ro­stówStarosta - Od XIV wieku do rozbiorów starosta był urzędnikiem królewskim w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Wyróżniano kilka rodzajów tego urzędu: • Starosta generalny był namiestnikiem prowincji lub ziemi, na przykład ruski, podolski, wielkopolski • Starosta grodowy nadzorował w powiecie administrację skarbową, policyjną oraz sądy, stał na czele sądu grodzkiego, miał prawo miecza (to znaczy egzekucji wszystkich wyroków sądowych na terenie powiatu). • Starosta niegrodowy był dzierżawcą (tenutariuszem) dóbr królewskich. Ko­wa­le­wa u­rzę­du­ją­cych na za­mku w la­tach 1457-1772. Na pod­sta­wie tra­kta­tu po­ko­jo­we­goII pokój toruński – traktat zawarty w Toruniu 19 października 1466 roku pomiędzy Polską a zakonem krzyżackim, kończący wojnę trzynastoletnią, trwającą w latach 1454-1466. Postawnowienia: Królestwo Polskie odzyskało Pomorze Gdańskie z Gdańskiem (jako Prusy Królewskie), ziemię chełmińską i ziemię michałowską, Polska uzyskała Warmię i Powiśle z Żuławami, a w ich obrębie miasta pruskie, m.in. Malbork i Elbląg, Królestwo Polskie odzyskało Pomorze Gdańskie z Gdańskiem (jako Prusy Królewskie), ziemię chełmińską i ziemię michałowską, Polska uzyskała Warmię i Powiśle z Żuławami, a w ich obrębie miasta pruskie, m.in. Malbork i Elbląg, każdy nowo obrany mistrz miał w ciągu 6 miesięcy złożyć królowi polskiemu hołd lenny, wielki mistrz miał obowiązek udzielenia pomocy zbrojnej Polsce i był ograniczony w sprawach polityki zagranicznej na rzecz króla polskiego. pod­pi­sa­ne­go w To­ru­niu w 1466 ro­ku mia­sto sta­ło się wła­sno­ścią Ko­ro­ny, a da­wna re­zy­den­cja kom­tu­rów - sie­dzi­bą wspom­nia­nych u­rzę­dów sta­roś­ciń­skich.

WIDOK RUIN OD STRONY UL. STRAŻACKIEJ

P

od panowaniem polskim zamek utracił wie­le ze swej daw­nej świe­tno­ści, a na po­czą­tku XVII wie­ku je­go stan był już tak zły, że sej­mik ziem­ski w Gru­dzią­dzu wy­stą­pił z żą­da­niem je­go na­pra­wy. Po­waż­nych znisz­czeń gmach do­znał pod­czas o­ku­pa­cji szwedz­kiej, gdy w 1629 za­ję­ły go i splą­dro­wa­ły od­dzia­ły do­wo­dzo­ne przez gen. Wran­gla. Tru­dną sy­tu­ację sta­roś­ciń­skiej sie­dzi­by po za­koń­cze­niu wo­jen ze Szwe­cją przed­sta­wia lus­tra­cja za­mku prze­pro­wa­dzo­na w 1662 ro­ku, gdzie czy­ta­my: Za­mek Ko­wa­lew­ski bar­dzo spu­sto­szo­ny i zruj­no­wa­ny. Mo­sty do za­mku na­pra­wio­ne przez jmć wo­je­wo­dę Cheł­miń­skie­go i okna do są­do­wej iz­by, drzwi, ła­wy i piec w pie­kar­ni. Do za­mku wcho­­dząc jest oz­do­wnia, któ­ra się ruj­nu­je i bro­war zruj­no­wa­ny. W dzie­dziń­cu, w któ­rym się za­wie­ra za­mek, tyl­ko jed­na ba­szta, w któ­rej jest iz­de­bka, gdzie jmć pan wo­je­wo­da sta­wa. (...). Staj­nie wszys­tkie po­pso­wa­ne. Z ów dzie­dziń­ca do kę­py idąc can­cel­la­ria zruj­no­wa­na i przy niej izde­bek dwie. Są­do­wa wiel­ka iz­ba o­ba­lo­na. Lo­chów czte­ry do piw po­trze­bu­ją po­pra­wy, skle­pów sześć, sió­dmy, gdzie księ­gi zo­sta­ją, pręd­kiej po­trze­bu­ją po­pra­wy. Wie­ża, gdzie szla­chta są­dy od­pra­wo­wa­ła za­sia­da­nia, oba­li­ła się i w ni­wecz zruj­no­wa­na.

WIDOK RUIN Z CZASÓW, KIEDY UL. STRAŻACKA BYŁA JESZCZE POLNĄ DRÓŻKĄ (1918)

W

1685 ro­ku pod­ję­to na sej­mie u­chwa­łę o od­bu­do­wie wa­row­ni, jed­nak z po­wo­du bra­ku fun­du­szy in­we­sty­cji za­nie­cha­no. Użyt­ko­wa­no ją do ro­ku 1772, kie­dy ze wzglę­du na ska­lę znisz­czeń zo­sta­ła ona o­sta­tecz­nie o­pusz­czo­na. Do­ko­na­na kil­ka lat wcze­śniej lus­tra­cja przed­sta­wia przy­kry o­braz roz­pa­du za­mku i je­go wy­po­sa­że­nia: zna­ki fos­sy (...) zna­ki mu­rów, bra­my tyl­ko znak, że by­ła, ba­szta zruj­no­wa­na (...) Za­mek na jed­nym ro­gu mo­cno na­ry­so­wa­ny (...) się już na­chy­lił. By­ły w nie­któ­rych miej­scach wie­że, lecz te­raz tyl­ko ka­wał­ki mu­rów zna­ka­mi są. Od­tąd gmach był nie­za­miesz­ka­ny, lecz ru­iny w ja­kieś for­mie ist­nia­ły jesz­cze co naj­mniej do 1820 ro­ku, o czym in­for­mu­je nas in­wen­ta­ry­za­cja prze­pro­wa­dzo­na przez T. J. Gie­se­go. Kil­ka lat po tej da­cie roz­po­czę­to suk­ce­sy­wną roz­biór­kę go­tyc­kich mu­rów, a od­zys­ka­ną w ich wy­ni­ku ce­głę prze­zna­czo­no do bu­do­wy na pod­zam­czu ko­ścio­ła e­wan­ge­lic­kie­go wraz z do­mem pa­ra­fial­nym. W 1911 ro­ku na te­re­nie daw­ne­go za­mku wy­so­kie­go wznie­sio­no wie­żę wo­do­cią­go­wą, któ­ra stoi tu­taj do dnia dzi­siej­sze­go.

WZGÓRZE ZAMKOWE Z XX-WIECZNĄ WIEŻĄ CIŚNIEŃ, POCZTÓWKA Z OKOŁO 1915 ROKU

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

Z

amek wzniesiono na wysokim, po­łu­dnio­wym brze­gu roz­le­głe­go, częś­cio­wo już wów­czas za­ro­śnię­te­go je­zio­ra (1), w są­siedz­twie wąs­kie­go prze­smy­ku, któ­rym wiódł szlak han­dlo­wy w kie­run­ku Bro­dni­cy. Skła­dał się z on za­ło­żo­ne­go na pla­nie re­gu­lar­ne­go czwo­ro­bo­ku ce­gla­ne­go bu­dyn­ku kon­wen­tu­al­ne­go i trzech przed­zam­czy, ob­wie­dzio­nych mu­ra­mi i zin­te­gro­wa­nych bra­mą z mia­stem. Ze wzglę­du na brak, po­za je­dną sła­bo czy­tel­ną ry­ci­ną z XVII wie­ku, his­to­rycz­nych prze­ka­zów iko­no­gra­ficz­nych, wy­gląd ze­wnętrz­ny, wy­mia­ry i pro­gram u­żyt­ko­wy do­mu kon­wen­tu (2) po­zo­sta­ją w zna­cznej czę­ści nie­roz­po­zna­ne. Z du­żą do­zą pra­wdo­po­do­bień­stwa mo­że­my o­kre­ślić, że był to gmach zbu­do­wa­ny z ce­gły na ka­mien­nej pod­mu­rów­ce o dłu­go­ści każ­de­go z bo­ków 45 me­trów, z wja­zdem (3) od po­łu­dnio­we­go-za­cho­du pro­wa­dzą­cym z przed­zam­cza śro­dko­we­go, przez szy­ję bra­mną (4). Przy­pusz­czal­nie w je­go po­łu­dnio­wym skrzy­dle mie­ści­ła się ka­pli­ca (po wscho­dniej stro­nie) (5) i re­fe­ktarz (po stro­nie za­cho­dniej) (6), a w za­cho­dnim (7) – dor­mi­to­ria bra­ci wraz z mie­szka­niem kom­tu­ra.

PLAN RUIN ZAMKU WYSOKIEGO WG B. WASIKA: 3. BRAMA WJAZDOWA W SKRZYDLE POŁUDNIOWYM, 4. SZYJA BRAMNA,
5. PRZYPUSZCZALNIE KAPLICA, 6. PRZYPUSZCZALNIE REFEKTARZ, 7. SKRZYDŁO ZACHODNIE, 8. DZIEDZINIEC,
9. FILAR WIEŻY USTĘPOWEJ (ZACHOWANY), 10. MIĘDZYMURZE, 11. MUR WSCHODNI (ZACHOWANY)

P

o­zo­sta­łe skrzy­dła peł­ni­ły za­pe­wne fun­kcje go­spo­dar­cze, sku­pia­jąc iz­by ku­chen­ne, ma­ga­zy­ny, pie­kar­nię, bro­war itp. Wszy­stkie bu­dyn­ki za­mku wy­so­kie­go by­ły pod­pi­wni­­czone z po­mi­nię­ciem nie­wiel­kich frag­men­tów czę­ści po­łu­dnio­wej i wscho­dniej, a ich sze­ro­kość so­li­da­rnie wy­no­si­ła o­ko­ło 13 me­trów. Ko­mu­ni­ka­cję po­mię­dzy po­szcze­gól­ny­mi po­miesz­cze­nia­mi za­pe­wnia­ły gan­ki po­pro­wa­dzo­ne wo­kół kwa­dra­to­we­go dzie­dziń­ca (8), któ­re pra­wdo­po­do­bnie wy­ko­na­no z dre­wna. Za­mek nie po­sia­dał wie­ży głów­nej, we­dług wszel­kie­go praw­do­po­do­bień­stwa był poz­ba­wio­ny rów­nież ry­za­li­to­wych wie­ży­czek na­roż­nych. Wy­strój je­go e­le­wa­cji pla­so­wał się jed­nak na wy­so­kim po­zio­mie ar­ty­sty­cznym, cze­go do­wód znaj­du­je­my w de­ko­ra­cji gda­ni­ska i da­to­wa­ne­go na zbli­żo­ny czas po­wsta­nia koś­cio­ła far­ne­go.

SZKIC SYTUACYJNY ZAMKU I MIASTA WG C. STEINBRECHTA: 1. JEZIORO, 2. ZAMEK WYSOKI 3. WJAZD NA ZAMEK Z PODZAMCZY,
9. WIEŻA USTĘPOWA, 12. PODZAMCZE POŁUDNIOWE, 13. BASZTA CZWOROBOCZNA, 14. BASZTA WYKUSZOWA,
15. PODZAMCZE ŚRODKOWE, 16. BASZTA ŁUPINOWA, 17. PODZAMCZE ZACHODNIE, 18. MIASTO, 19. KOŚCIÓŁ

O

d zamku wysokiego wy­pro­wa­dzo­no w kie­run­ku pół­noc­nym pod­pa­rty fi­la­rem (9) ga­nek, któ­ry za­koń­czo­ny był wie­żą u­stę­po­wą. Bo­ga­to zdo­bio­ny blen­da­mi i fry­za­mi ce­gla­ny fi­lar gda­ni­ska jest dziś naj­le­piej za­cho­wa­nym re­lik­tem daw­nej wa­ro­wni. Część kon­wen­tu­al­ną o­ta­czał do­da­tko­wy pier­ścień mu­rów two­rząc mię­dzy­mu­rze (10), na od­cin­ku wscho­dnim (11) rów­nież czę­ścio­wo o­ca­la­łe do cza­sów współ­czes­nych. Fun­kcje po­mo­cni­cze wzglę­dem za­mku właś­ci­we­go re­ali­zo­wa­no w obrę­bie wy­dzie­lo­nych mu­ra­mi i fo­sa­mi trzech pod­zam­czy u­sy­tu­owa­nych na po­łu­dnio­wy-za­chód od do­mu kon­wen­tu. Wy­su­nię­te naj­da­lej w kie­run­ku po­łu­dnio­wym pod­zam­cze ze­wnę­trzne (12) mia­ło plan zbli­żo­ny do pro­sto­ką­ta o bo­kach 118x58 me­trów, a je­go o­bron­ność wzma­cnia­ła na­ro­żna, czwo­ro­bo­czna ba­szta (13) po stro­nie za­cho­dniej i ba­szta wy­ku­szo­wa (14) w kur­ty­nie po­łu­dnio­wej. Od pół­noc­ne­go wscho­du są­sia­do­wa­ło z nim pod­zam­cze śro­dko­we (15) wy­ty­czo­ne na rzu­cie nie­re­gu­lar­ne­go czwo­ro­bo­ku o wy­mia­rach ok. 60x70 me­trów, z ba­sztą łu­pi­no­wą (16) w mu­rze po­łu­dnio­wym słu­żą­cą za­pe­wne do flan­ko­wa­nia wja­zdu z mia­sta.

ZACHOWANE MURY PODZAMCZA POŁUDNIOWEGO Z BASZTĄ NAROŻNĄ

P

rzy­pusz­czal­nie naj­mniej­sze po­wierz­chnio­wo by­ło pod­zam­cze za­cho­dnie (17), jed­nak ze wzglę­du na sła­bą czy­tel­ność w te­re­nie nie mo­żna dziś je­dno­zna­cznie o­kre­ślić je­go wy­mia­rów i roz­pla­no­wa­nia. Od stro­ny pół­noc­nej za­mek wy­so­ki chro­ni­ły dwie pół­cy­lin­dry­czne ba­szty. Za­bu­do­wę we­wnętrz­ną pod­zam­czy sta­no­wi­ły wznie­sio­ne za­pe­wne z dre­wna bu­dyn­ki o cha­ra­kte­rze go­spo­dar­czym i mi­li­tar­nym, wśród nich wy­mie­nio­ne pod­czas wi­zy­ta­cji z lat 1411-36: kar­wan, dwór by­dlę­cy, sło­dow­nia, wa­rzel­nia pi­wa, ma­ga­zy­ny mą­ki, pie­kar­nia, war­sztat ku­szni­czy, pro­chow­nia oraz staj­nie.

PLATEAU WZGÓRZA ZAMKOWEGO (MIEJSCE PO ZAMKU WYSOKIM)

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

D

o czasów współczesnych w do­brym sta­nie za­cho­wał się fi­lar gda­ni­ska z ostro­łu­ko­wo za­koń­czo­ny­mi blen­da­mi i de­ko­ra­cją zen­drów­ko­wą, a ta­kże w pe­wnym sto­pniu zde­ka­pi­ta­li­zo­wa­ne, ale wciąż czy­tel­ne par­tie mu­rów kur­ty­no­wych pod­zam­czy z co­ko­ła­mi baszt, wśród nich nie­mal kom­plet­ny mur po­łu­dnio­wy wraz z dłu­gi­mi od­cin­ka­mi kur­tyn wscho­dniej i za­cho­dniej. Prze­trwa­ły rów­nież nie­wiel­kie frag­men­ty po­łu­dnio­wej czę­ści mię­dzy­mu­rza i ukry­te pod zie­mią fun­da­men­ty za­mku wła­ści­we­go. Na wzgó­rzu, przy­pusz­cza­lnie w o­brę­bie dzie­dziń­ca za­mku wy­so­kie­go, stoi wie­ża wo­do­cią­go­wa z po­czą­tku XX wie­ku. Te­ren po da­wnej sie­dzi­bie kon­wen­tu pe­łni o­bec­nie fun­kcję re­kre­acyj­ną i jest do­stęp­ny bez o­gra­ni­czeń.

Wstęp wolny

POWYŻEJ: WZGÓRZE ZAMKOWE OBECNIE, PONIŻEJ: ZACHOWANY FILAR DANSKERU I XX-WIECZNA WIEŻA CIŚNIEŃ

DOJAZD

K

owalewo Pomorskie leży około 30 ki­lo­met­rów na pół­noc­ny wschód od To­ru­nia, przy tra­sie ko­le­jo­wej To­ruń-Ol­sztyn. Sta­cja PKP od­da­lo­na jest od wzgó­rza zam­ko­we­go o 30 mi­nut mar­szu. Re­li­kty po śre­dnio­wie­cznym za­mku znaj­du­ją się w pół­noc­nej czę­ści mia­sta, przy ul. Stra­ża­ckiej.
(ma­pa za­mków wo­je­wódz­twa)

W po­bli­żu du­ża ilość miejsc par­kin­go­wych.

LITERATURA

1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie..., Graffiti BC 1999
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
4. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000
5. A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019
6. B. Wasik: Zamek w Kowalewie Pomorskim - pierwsze wyniki badań archeologicznych, Toruń 2018
7. B. Wasik, M. Wiewióra: Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku..., Wiad. Konserwat. 45/2016
8. M. Wiewióra, B. Wasik: Chronologia zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim..., UMK Toruń
9. M. Wiewióra, B. Wasik: Zamek w Kowalewie Pomorskim. Dzieje warowni..., Archeologia XXXV 2017

CYLINDRYCZNA BASZTA PRZY UL. BATALIONÓW CHŁOPSKICH, RELIKT DAWNYCH UMOCNIEŃ MIEJSKICH KOWALEWA

W pobliżu:
Golub-Dobrzyń - zamek komturów krzyżackich z XIV w., 12 km
Wąbrzeźno - relikty zamku biskupów chełmińskich z XIV w., 17 km
Lipieniek - pozostałości zamku krzyżackiego z XIV w., 27 km
Złotoria - ruina zamku królewskiego z XIV w., 27 km
Toruń - ruina zamku krzyżackiego z XIII w., 27 km
Toruń - ruina królewskiego zamku Dybów z XV w., 28 km
Radziki Duże - ruina zamku rycerskiego z XIV/XV w., 29 km
Papowo Biskupie - ruina zamku krzyżackiego z XIV w., 30 km
Radzyń Chełmiński - ruina zamku komturów krzyżackich z XIII w., 30 km
Brodnica - ruina zamku komturów krzyżackich z XIV w., 33 km

tekst: 2020
fotografie: 2005, 2019
© Jacek Bednarek