RUINA ZAMKU W BRODNICY, WIDOK Z DZIEDZIŃCA OD STRONY POŁUDNIOWEJ

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

Z

or­ga­ni­zo­wa­ny zes­pół gro­do­wo-miej­ski Stras­burg (Burg an der Stras­se) po­wstał na tych te­re­nach w dru­giej po­ło­wie XIII wie­ku po tym, jak spro­wa­dze­ni przez Kon­ra­da Ma­zo­wiec­kie­go Krzy­ża­cy sfał­szo­wa­li pis­mo na­da­nia o­wych ziem i nie li­cząc się z pro­tes­ta­mi za­ję­li zbroj­nie straż­ni­cę ksią­żę­cą przys­to­so­wu­jąc ją do włas­nych pot­rzeb. Straż­ni­ca ta jesz­cze ja­ko kon­struk­cja drew­nia­no-ziem­na co naj­mniej dwuk­rot­nie nisz­czo­na by­ła przez na­jaz­dy plem­ion po­gań­skich: w ro­ku 1262 przez Jać­win­gów i w 1298 przez od­dzia­ły li­tew­skie. Wzrost za­gro­że­nia z po­gań­skie­go wsch­odu i od po­łud­nia, gdzie po pra­wie dwu­stu la­tach roz­bi­cia dziel­ni­co­we­go jed­no­czy­ła się Pol­ska, po­mógł w pod­jęc­iu de­cyzji o za­stą­pie­niu prze­sta­rza­łe­go za­ło­że­nia no­wym oś­rod­kiem wła­dzy w po­sta­ci mu­ro­wa­ne­go zam­ku kon­wen­tu­al­ne­go, u­sy­tu­o­wa­ne­go przy szla­ku han­dlo­wym łą­czą­cym zi­emię cheł­miń­ską z Ma­zow­szem.

PRZY WEJŚCIU DO ZAMKU

B

u­do­wę wa­row­ni roz­po­czę­to na początku XIV wieku i pro­wa­dzo­no za­sad­ni­czo w czte­rech e­ta­pach. W pierw­szej fa­zie, do 1317, pos­ta­wio­no mu­ry ob­wo­do­we zam­ku wy­so­kie­go, przed­zam­cza, wie­ży oraz część skrzy­deł miesz­kal­nych. W ko­lej­nym ok­re­sie, za­koń­czo­nym poś­wię­ce­niem ka­pli­cy w ro­ku 1339, wznie­sio­no sie­dzi­bę kon­wen­tu, któ­ra wte­dy by­ła już w peł­ni u­żyt­ko­wa. Mniej wię­cej z te­go o­kre­su zna­ny jest pierw­szy wzmian­ko­wa­ny na piśm­ie kom­tur Brod­ni­cy Fried­rich von Spran­gen­berg. Trze­ci e­tap prac zwią­za­ny był z na­pra­wą znisz­czeń po­po­wod­zio­wych o­raz u­koń­cze­niem za­gos­po­da­ro­wa­nia przed­zam­cza, na­to­miast czwar­ty i os­tat­ni - z dzia­łal­noś­cią mu­ra­tor­ską Mi­ko­ła­ja Fel­len­stei­na po­le­ga­ją­cą na roz­bu­do­wie for­ty­fi­ka­cji zam­ku, co nas­tą­pi­ło o­ko­ło ro­ku 1415.

ZAMEK W 1. POŁOWIE XVIII WIEKU NA RYCINIE GEORGA FRIEDRICHA STEINERA

P

rzez ca­ły ok­res u­żyt­ko­wa­nia za­mek był wie­lo­krot­nie ob­le­ga­ny, częs­to nie­sku­tecz­nie, przez woj­ska pol­skie, li­tew­skie, szwedz­kie, a póź­niej tak­że fran­cus­kie, ro­syj­skie o­raz nie­miec­kie. Pre­lu­dium dla wszyst­kich tych wy­da­rzeń sta­no­wi­ły ma­new­ry ar­mii li­tew­skiej i pol­skiej we wrześ­niu 1330 ro­ku, nie za­koń­czo­ne jed­nak sztur­mem na twier­dzę, po­nie­waż ani Ło­kie­tek, ani ksią­żę li­tew­ski Gie­dy­min nie po­sia­da­li od­po­wied­nie­go sprzę­tu ob­lęż­ni­cze­go, a i wys­zko­le­nie ich żoł­nie­rzy w tej dzie­dzi­nie sztu­ki wo­jen­nej po­zo­sta­wia­ło wie­le do ży­cze­nia. Wiek XIV u­pły­nął w mieś­cie bez więk­szych kon­flik­tów i do­pie­ro la­tem 1410 ko­lej­ne po­dej­ście Po­la­ków us­krzyd­lo­nych zwy­cięs­twem pod Grun­wal­dem za­koń­czy­ło się pod­da­niem wa­row­ni, choć do­wo­dzą­cy krzy­żac­ką za­ło­gą kom­tur Wil­helm Ro­sen­berg bro­nił jej dłu­go i za­ciek­le. Zdo­bycz­ny za­mek tra­fił tym­cza­so­wo pod ku­ra­te­lę wo­je­wo­dy san­do­mier­skie­go Mi­ko­ła­ja z Mi­cha­ło­wa (Mie­cho­wa?), któ­ry wy­ka­zał się rzad­ko spo­ty­ka­ną ucz­ci­woś­cią wo­bec swo­je­go zwierz­chni­ka, zna­le­ziw­szy bo­wiem w zam­ko­wych kom­na­tach spo­ry skarb w po­sta­ci zło­tych przed­mio­tów li­tur­gicz­nych i oz­dób, dro­gich ksiąg, ob­ra­zów, klej­no­tów o­raz szat, prze­ka­zał wszys­tko Ja­giel­le, a ten z ko­lei roz­dzie­lił o­we bo­gac­twa po­mię­dzy Wa­wel a ka­ted­rę wi­leń­ską.

WIEŻA ZAMKOWA NA FOTOGRAFIACH Z POCZĄTKU XX WIEKU

P

o pow­ro­cie w rę­ce krzy­żac­kie, w za­led­wie trzy la­ta po za­koń­cze­niu wiel­kiej woj­ny z Pol­ską Brod­ni­ca sta­no­wi­ła już sil­ny i dob­rze za­o­patrz­o­ny ośro­dek, wy­po­sa­żo­ny w blis­ko 70 ko­ni, 150 kusz, 13 cięż­kich bom­bard na ka­mien­ne ku­le i 28 lek­kich dział na ku­le o­ło­wia­ne, a tak­że tro­chę pro­chu, heł­mów i du­żą i­lość a­mu­nic­ji. Nie zna­my licz­by człon­ków za­ło­gi zam­ku, za­cho­wa­ły się za to spi­sy żyw­noś­ci z 1414 ro­ku, we­dług któ­rych w piw­ni­cach i kuch­ni kon­wen­tu znaj­do­wa­ło się kil­ka ga­tun­ków pi­wa trzy­ma­ne­go w becz­kach, po­nad 400 pół­tu­szek mię­sa, 356 szczu­pa­ków i 210 dor­szy, 270 ba­ry­łek o­le­ju, 32 be­czuł­ki sad­ła, 180 por­cji mię­sa wo­ło­we­go, 1150 ow­czych se­rów, 2 so­lo­ne wo­ły, 2 be­czuł­ki śled­zi, 4 łasz­ty (8 ton) ka­szy, 28 łasz­tów (55 ton) gro­chu, 12 be­czek ce­bu­li i 2 becz­ki czo­snku.

ZAMEK NA PRZEDWOJENNYCH POCZTÓWKACH

P

od­czas dru­giej woj­ny pol­sko-szwedz­kiej (1655-60) wo­kół mias­ta u­sy­pa­no li­nię no­wo­żyt­nych for­ty­fi­ka­cji wzmac­nia­ją­cych bez­pie­czeń­stwo wa­row­ni - nie u­chro­ni­ło jej to jed­nak przed znisz­cze­nia­mi, z któ­rych się już nie pod­dźwig­nę­ła. W XVIII wie­ku chy­lą­cy się ku u­pad­ko­wi za­mek sta­n­owił do­raź­ną sie­dzi­bę kon­fe­de­ra­tów bar­skich, zaś po pierw­szym roz­bio­rze Pol­ski w la­tach 1787-89, a nas­tęp­nie na po­cząt­ku XIX stu­le­cia z po­le­cen­ia władz prus­kich pro­wa­dzo­no suk­ce­syw­ną roz­biór­kę skrzy­deł o­pusz­czo­nej już bu­dow­li. Być mo­że do cza­sów nam współ­czes­nych nie po­zo­sta­ło­by nic z o­wej krzy­żac­kiej twier­dzy, gdy­by nie de­cyz­ja kró­la Prus Fry­de­ry­ka Wil­hel­ma IV na­ka­zu­ją­ca wstrzy­ma­nie roz­biór­ki i wy­ko­na­nie prac nap­raw­czych przy wie­ży. Pierw­sze ba­da­nia ar­che­o­lo­gicz­ne roz­po­czę­to tu­taj pod ko­niec 1939 ro­ku, gdy na po­le­ce­nie o­ku­pa­cyj­nych władz nie­miec­kich od­sło­nię­to część fun­da­men­tów i piw­nic zam­ko­wych. Po woj­nie, w la­tach 1953-57 i 1970-76 kon­ty­nu­o­wa­no ba­da­nia po­łą­czo­ne z pod­ję­ciem niez­będ­nych czyn­noś­ci kon­ser­wa­tor­skich zmie­rza­ją­cych do a­dap­tac­ji od­kry­ty­ch piw­nic na wy­sta­wo­we sa­le mu­ze­al­ne.

ODKRYTE PIWNICE SKRZYDŁA ZACHODNIEGO

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

U

sytuowana w pół­noc­no-za­chod­niej części daw­ne­go or­ga­niz­mu miej­skie­go wa­row­nia zbu­do­wa­na zos­ta­ła na pla­nie kwad­ra­tu o bo­ku ok. 45 met­rów, z ce­gły, na ka­mien­nej pod­mu­rów­ce. W o­gól­ny za­rys mu­ru ob­wo­do­we­go wpi­sa­no trzy wy­su­nię­te przed li­co mu­ru czwo­ro­bocz­ne naroż­ne wie­życz­ki, któ­re w XVII wie­ku zo­sta­ły nad­bu­do­wa­ne i ot­rzy­ma­ły ba­ro­ko­we heł­my, zbli­żo­ne for­mą do tych z zam­ku w Go­lub­iu. W czwar­tym na­ro­żu, od stro­ny pół­noc­nej, wzno­si­ła się po­tęż­nych roz­mia­rów dwu­nas­to­kon­dyg­na­cyj­na wie­ża głów­na o wy­so­ko­ści ok. 54 met­ry, dos­tęp­na z gan­ku ob­ron­ne­go obie­ga­ją­ce­go gór­ne pięt­ra skrzy­deł zam­ko­wych. Wie­ża ta w dol­nych part­iach przy­ję­ła rzut sześ­cio­b­oku, w gór­nych zaś jest oś­mio­bocz­na. W ca­łej jej wy­so­koś­ci za­pro­jek­to­wa­no trzy po­zio­my ob­ron­ne: pierw­szy na trze­ciej kon­dyg­nac­ji w pos­ta­ci drew­nia­ne­go gan­ku wspar­te­go na gra­ni­to­wych krok­szty­nach, po­zo­sta­łe dwa zaś w ob­ręb­ie naj­wyż­szej czę­ści, zwień­czo­nej ta­ra­sem ob­ser­wa­cyj­nym, z ok­to­go­nal­ną nad­bu­do­wą nak­ry­tą pier­wot­nie na­mio­to­wym da­chem, a w la­ta­ch póź­niej­szych ko­puł­ką.

TARAS OBSERWACYJNY W WIEŻY ZAMKOWEJ

W

skład zabudowy wcho­dzi­ły czte­ry 17-met­ro­wej wy­so­ko­ści skrzyd­ła obie­ga­ją­ce nie­wiel­ki dzie­dzi­niec. W skrzyd­le wschod­nim mieś­cił się ka­pi­tu­larz, tu­taj rów­nież u­lo­ko­wa­no prze­jazd bram­ny. W skrzyd­le po­łud­nio­wym sy­tu­o­wa­no ka­pli­cę i re­fek­tarz, na­to­miast w za­chod­nim - dor­mi­tor­ium (syp­ial­nie bra­ci za­kon­nych) i in­fir­mer­ię, czy­li szpi­tal dla cho­rych lub star­szych człon­ków kon­wen­tu. Piw­ni­ce i par­ter wszys­tkich skrzy­deł zam­ko­wych peł­ni­ły funk­cje gos­po­dar­cze - we­dług lus­tra­cji z ro­ku 1664 mie­ści­ły się tam kuch­nia krzy­żac­ka, iz­ba ku­chen­na, a tak­że skle­py w któ­rych zbo­ża i róż­ne rze­czy cho­wa­ją. Wa­row­nię ze wszyst­kich stron o­ta­czał nis­ki mur two­rzą­cy sze­ro­kie mię­dzy­mu­rze, w ob­ręb któ­rego od stro­ny za­chod­niej wpi­sa­no wy­kusz lat­ry­no­wy, a od pół­noc­ne­go za­cho­du - kwad­ra­to­wą wie­życz­kę, za­stąp­io­ną w 1415 ro­ku cy­lind­rycz­ną ba­ste­ją o śred­ni­cy o­ko­ło 10 met­rów. Po­nad­to z trzech stron o­ka­la­ła ją głę­bo­ka fo­sa za­si­la­na wo­da­mi rze­ki Drwę­cy os­ła­nia­ją­cej za­mek od za­cho­du. Nie­re­gu­lar­ne przed­zam­cze w kszatł­cie li­te­ry L u­sy­tu­o­wa­no w częś­ci po­łud­nio­wej i wschod­niej.

PLAN ZAMKU Z XIV WIEKU: 1. WIEŻA GŁÓWNA, 2. DZIEDZINIEC, 3. PRZEJAZD BRAMNY, 4. WIEŻYCZKA NAROŻNA,
5. SKRZYDŁO MIESZKALNE (ZACHODNIE), 6. WYKUSZ LATRYNOWY, 7. MIĘDZYMURZE

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

W

spół­cześ­nie za­mek przed­sta­wia stan trwa­łej ru­iny z dob­rze za­cho­wa­ną wie­żą głów­ną i re­lik­ta­mi skrzy­deł miesz­kal­nych, ist­nie­ją­cych dzi­siaj nies­te­ty już tyl­ko na po­ziom­ie piw­nic, z któ­rych część sklep­io­na zos­ta­ła wtór­nie w dru­gi­ej po­ło­wie XX wie­ku. W piw­ni­cach tych funk­cjo­nu­je o­bec­nie skrom­ne, ale bar­dzo ład­ne mu­ze­um ar­che­o­lo­gicz­ne. Dos­tęp­na jest wie­ża z gór­nym ta­ra­sem wi­do­ko­wym. Na te­re­nie ru­in zam­ku fun­kcjo­nu­je sklep z pa­miąt­ka­mi, a w se­zo­nie od­by­wa­ją się tu­taj ins­ce­ni­zo­wa­ne tur­nie­je ry­cer­skie.

EKSPOZYCJA MUZEALNA W PIWNICACH ZAMKOWYCH

Wstęp płatny

Na zwiedzanie zamku warto za­re­ze­rwo­wać 30-45 mi­nut.

Amatorskie fo­to­gra­fo­wa­nie wnętrz bez do­dat­ko­wych opłat.

WIDOK Z WIEŻY NA STARE MIASTO (MAŁO AKTUALNY, BO Z 2005)

OBECNIE STARE MIASTO JEST JAKBY BARDZIEJ KOLOROWE, NA FOTOGRAFII RYNEK

DOJAZD

Z

a­mek stoi w cen­tral­nej częś­ci mias­ta, nie­o­po­dal ko­mi­sar­ia­tu po­li­cji i w bez­poś­red­nim są­siedz­twie par­ku im. Ja­na Paw­ła II. Z dwor­ca PKP na­le­ży iść o­ko­ło 1 km w kie­run­ku po­łud­nio­wym. Dwo­rzec au­to­bu­so­wy u­lo­ko­wa­ny jest bli­żej - tyl­ko 5 mi­nut dro­gi pie­cho­tą, za ko­mi­sar­ia­tem. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa)

Sa­mo­chód naj­wy­god­niej za­par­ko­wać na du­żym par­kin­gu miesz­czą­cym się po dru­giej stro­nie uli­cy Zam­ko­wej, przy tzw. pa­ła­cu An­ny Wa­zów­ny.

LITERATURA

1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie..., Graffiti BC 1999
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001

WIEŻA ZAMKOWA WIDZIANA ZZA DRWĘCY

W pobliżu:
Kurzętnik - ruina zamku kapitulnego z XIV w., 21 km
Sadłowo - relikty zamku rycerskiego z XIV w., 26 km
Bratian - relikty zamku wójtów krzyżackich z XIV w., ok. 28 km
Golub-Dobrzyń - zamek komturów krzyżackich z XIV w., 30 km
Kowalewo Pomorskie - relikty zamku komturów krzyżackich z XIII w., 33 km
Wąbrzeźno - relikty zamku biskupiego z XIV w., 33 km
Radzyń Chełmiński - ruina zamku komturów krzyżackich z XIII w., 38 km
Lubawa - ruina zamku biskupów chełmińskich z XIV w., ok. 39 km

tekst: 2016
fotografie: 2005, 2019
© Jacek Bednarek