ZAMEK W RADZYNIU CHEŁMIŃSKIM, WIDOK OD STRONY ZACHODNIEJ

e wczes­nym śred­nio­wie­czu przy szla­ku han­dlo­wym z Gru­dzią­dza do Go­lu­bia ist­niał w oko­li­cach współ­czes­ne­go Ra­dzy­nia nie­du­ży gród drew­nia­no-ziem­ny za­miesz­ka­ły przy­pusz­czal­nie przez po­gań­skich Pru­sów z ple­mie­nia Po­me­za­nówPomezanie – jedno z plemion pruskich zamieszkujące obszar w przybliżeniu ograniczony rzekami: Osą, Wisłą, Nogatem, Zalewem Drużeńskim oraz linią górnej Drwęcy i dzisiejszego Kanału Elbląskiego. . Wed­ług Rocz­ni­ków Ja­na Dłu­go­sza w ro­ku 1015 miał tę­dy prze­jeż­dżać ksią­żę pol­ski Bo­les­ław Chrob­ry, zdą­ża­ją­cy nad Osę, w któ­rej ko­ry­to wbi­ja­no po­noć drew­nia­ne pa­le dla wy­ty­cze­nia gra­nic zie­mi cheł­miń­skiej. W XII stu­le­ciu funk­cjo­no­wa­ła w tym miej­scu o­sa­da Ra­sin, a przy niej gród na­le­żą­cy do wo­je­wo­dy ma­zo­wiec­kie­go Krys­ty­na, oś­le­pio­ne­go i za­mor­do­wa­ne­go w 1217 ro­ku z po­le­ce­nia księ­cia Kon­ra­da Ma­zo­wiec­kie­go. Po śmier­ci wo­je­wo­dy je­go sy­no­wie sprze­da­li oj­co­wiz­nę za 90 grzy­wien sreb­ra bis­ku­po­wi Prus Chris­tia­no­wi z Oli­wy (+1245), ten z kol­ei za­warł z Krzy­ża­ka­mi u­mo­wę, na pod­sta­wie któ­rej za­trzy­mał dla Koś­cio­ła 2/3 otrzy­ma­nej zie­mi wraz z pra­wem zwierz­chnic­twa nad ca­łym te­ry­to­rium, zaś po­zos­ta­łą część prze­ka­zał na po­trze­by Za­ko­nu Szpi­ta­la Naj­święt­szej Ma­rii Pan­ny Do­mu Nie­miec­kie­go w za­mian za po­moc zbroj­ną na wy­pa­dek za­gro­że­nia ze stro­ny ple­mion prus­kich. Na otrzy­ma­nych od bis­ku­pa te­re­nach wznieś­li Krzy­ża­cy u­moc­nio­ny o­bóz, a w 1234 z na­ka­zu mist­rza kra­jo­we­go Her­ma­na von Balk (+1239) zbu­do­wa­li w je­go miej­scu drew­nia­no-ziem­ny gród wa­row­ny: W ro­ku Pań­skim 1234 brat i mistrz Her­man, kie­dy już u­su­nął z zie­mi cheł­miń­skiej Pru­sów, ze­brał woj­sko bra­ci i zbroj­nych i wy­bu­do­wał za­mek na skra­ju pust­ko­wia roz­cią­ga­ją­ce­go się mię­dzy zie­mią cheł­miń­ską a Po­me­za­nią, w tym miej­scu, gdzie do­cho­dzi­ło do ciąg­łych na­jaz­dów Pru­sów. Gród ten, zwa­ny Rat­zin, ja­ko je­den z nie­wie­lu o­bro­nił się pod­czas pierw­sze­go pow­sta­nia prus­kie­go, któ­re wy­buch­ło w grud­niu 1242. Dzie­więć lat póź­niej krzy­żac­ki Rat­zin był już sie­dzi­bą za­kon­ne­go kon­wen­tu i kom­tu­ra, a pierw­szym poś­wiad­czo­nym kom­tu­rem Ra­dzy­nia zos­tał brat Har­twich.

ZAMEK W RADZYNIU CHEŁMIŃSKIM, WIDOK OD STRONY ZACHODNIEJ

amek mu­ro­wa­ny za­czę­to wzno­sić praw­do­po­dob­nie na po­cząt­ku trze­ciej ter­cji XIII wie­ku. Pra­ce te zos­ta­ły przer­wa­ne po wy­bu­chu dru­gie­go pow­sta­nia prus­kie­go w 1278 ro­ku, gdy je­den ze zbun­to­wa­nych jać­wies­kich od­dzia­łów zbroj­nych do­wo­dzo­nych przez Sko­man­da z Kra­si­ma znisz­czył, a być mo­że na­wet zdo­był krzy­żac­ką wa­row­nię. Wkrót­ce po us­tą­pie­niu Pru­sów z zie­mi cheł­miń­skiej pra­ce wzno­wio­no, by ukoń­czyć je przy­pusz­czal­nie jesz­cze przed 1329, wte­dy bo­wiem pod prze­wod­nic­twem wiel­kie­go mist­rza Wer­ne­ra von Or­seln (+1330) od­by­ło się w Ra­dzy­niu wiel­kie ze­bra­nie ry­cer­stwa i star­szyz­ny za­kon­nej, pod­czas któ­re­go o­bra­do­wa­no na te­mat wa­run­ków spła­ty świę­to­piet­rzaŚwiętopietrze (tzw. denar świętego Piotra) – polska nazwa opłaty wnoszonej przez władców europejskich na rzecz papiestwa z racji jego zwierzchnictwa nad danymi ziemiami. Świętopietrze jako danina lenna płacone było początkowo przez władców, później obowiązek ten spadł bezpośrednio na ludność, a po reformacji zaniechano jego pobierania w formie czynszu. Obecnie traktowane jest ono jako dobrowolna opłata wnoszona przez wiernych i wynosi rocznie około 100,000,000 dolarów. W ro­ku nas­tęp­nym za­mek bez­sku­tecz­nie pró­bo­wa­ły zdo­być woj­ska Wła­dys­ła­wa Ło­kiet­ka i li­tew­skie­go księ­cia Gie­dy­mi­na. Rów­nież pod­ję­ta przez Wła­dys­ła­wa Ja­gieł­łę pró­ba za­ję­cia go bez­poś­red­nio po bit­wie pod Grun­wal­dem za­koń­czy­ła się nie­po­wo­dze­niem. Świad­czy to o znacz­nej war­toś­ci zam­ko­wych u­moc­nień, si­le wy­po­sa­że­nia, a prze­de wszyst­kim de­ter­mi­na­cji je­go za­ło­gi, po­nie­waż jak in­for­mu­ją współ­czes­ne wy­da­rze­niom kro­ni­ki, w skład ob­sa­dy bro­nią­cej wa­row­ni wcho­dzi­ło za­led­wie pięt­nas­tu star­szych wie­kiem bra­ci ry­ce­rzy wzmoc­nio­nych od­dzia­łem miesz­czan ra­dzyń­skich. War­to do­dać, że ob­lę­że­nie Ra­dzy­nia z lip­ca 1410 ro­ku sta­no­wi­ło roz­gryw­kę nie tyl­ko o zdo­by­cie ko­lej­ne­go przy­czół­ka i przeg­na­nie pa­nów krzy­żac­kich, ale rów­nież o za­ję­cie częś­ci skar­bu za­kon­ne­go, w tym oso­bis­tych sre­ber po­leg­łe­go w bit­wie grun­wal­dzkiej Ul­ri­cha von Jun­gin­gena, któ­re tu­taj zde­po­no­wa­no.

ZAMEK W RADZYNIU WG XIX-WIECZNEJ INWENTARYZACJI, ATLAS ZUR ZEITSCHRIFT FUR BAUWESEN , 1866

róbę za­ję­cia zam­ku pow­tó­rzył Ja­gieł­ło w dniu 21 wrześ­nia 1410 ro­ku. Wed­ług prze­ka­zu Dłu­go­sza pol­ski wład­ca nie pla­no­wał po­cząt­ko­wo ta­kie­go ma­new­ru z o­ba­wy o je­go sku­tecz­ność, gdyż za­mek był bar­dzo sil­ny i dzię­ki po­ło­że­niu, i dzię­ki wa­row­nym mu­rom, lecz póź­niej­sza de­cyz­ja o sztur­mie na Ra­dzyń być mo­że wy­ni­ka­ła z fias­ka w osiąg­nię­ciu naj­waż­niej­sze­go ce­lu wy­pra­wy, czy­li pod­bi­cia sto­li­cy pań­stwa krzy­żac­kie­go w Mal­bor­ku. Tym ra­zem bar­dziej licz­ne i le­piej przy­go­to­wa­ne od­dzia­ły pol­skie po­trze­bo­wa­ły za­led­wie kil­ku go­dzin, aby sztur­mem zdo­być za­mek. Re­la­cję z tych wy­da­rzeń za­mieś­cił w swych Rocz­ni­kach Jan Dłu­gosz. (...) Kie­dy się bo­wiem w woj­sku ro­zesz­ła wieść, że król na­za­jutrz urzą­dza a­tak, led­wie skoń­czy­ło się śnia­da­nie, a bez roz­ka­zu kró­la włas­no­ręcz­nie po­pro­wa­dził (...) ry­ce­rzy do wal­ki i do na­paś­ci na za­mek Ra­dzyń. Woj­sko bo­wiem bez żad­nych na­pom­nień nie­zwyk­le o­cho­czo ru­szy­ło na­przód. Już bo­wiem ry­cerz Do­bies­ław z Oleś­ni­cy z żoł­nie­rza­mi swo­jej cho­rąg­wi roz­bił bra­mę niż­sze­go zam­ku i osła­nia­jąc tar­czą ry­ce­rza, któ­ry te­go do­ko­nał, zos­tał u­go­dzo­ny z mniej­sze­go dzia­ła, czy­li rusz­ni­cy po­cis­kiem, któ­ry prze­dziu­ra­wił tar­czę. Tuż po­tem do gór­ne­go zam­ku wdarł się pierw­szy ry­cerz Piotr Cheł­miń­ski, a za nim kasz­tel­an wiś­lic­ki Flo­rian z Ko­ryt­ni­cy i in­ni, zmu­si­li do u­ciecz­ki vi­ce kom­tu­ra zam­ku, czło­wie­ka od­waż­ne­go, któ­ry na po­cząt­ku wal­ki za­biegł mu dro­gę na ota­cza­ją­cym za­mek mu­rze. Już łow­czy san­do­mier­ski Piotr z Oleś­ni­cy dos­tał się z in­ny­mi ry­ce­rza­mi na przed­mu­rze zam­ku i ran­ny w jed­ną no­gę os­ła­niał się tyl­ko tar­czą, by go z gó­ry nie ugo­dzo­no. Ob­lę­że­ni prze­to u­drę­cze­ni ty­lo­ma nie­szczęś­cia­mi, rzu­ciw­szy broń pod­da­ją za­mek kró­lo­wi, że­by w ra­zie dos­ta­nia się w rę­ce sza­le­ją­cych żoł­nie­rzy, nie mu­sie­li wy­cier­pieć naj­gor­szych rze­czy. Król wkro­czyw­szy do zam­ku w go­dzi­nach wie­czor­nych da­ro­wał ży­cie wszyst­kim ob­lę­żo­nym i wzię­tym do nie­wo­li, mię­dzy któ­ry­mi znaj­do­wa­ło się pięt­nas­tu sta­rych Krzy­ża­ków w po­desz­łym wie­ku, wziął ich jed­nak do nie­wo­li. Nad­to stwier­dziw­szy, że za­mek jest pe­łen znacz­nych skar­bów, klej­no­tów i cen­nych przed­mio­tów o­raz mnós­twa środ­ków żyw­noś­ci, skar­by i klej­no­ty roz­dzie­lił mię­dzy ry­ce­rzy, a za­pa­sy żyw­noś­ci zos­ta­wił zam­ko­wi.

LITOGRAFIA N. ORDY, ALBUM WIDOKÓW, 1880

RUINY ZAMKU W RADZYNIU, DIE BAU- UND KUNSTDENKMALER DES KREISES GRAUDENZ, 1894

o zaję­ciu Ra­dzy­nia król ob­sa­dził ją za­ło­gą pol­sko-czes­ką pod do­wódz­twem Cze­cha Jaś­ka z Lam­ber­ku. Led­wie kil­ka dni po tej no­mi­na­cji Jaś­ko zos­tał o­tru­ty, zas­tą­pił go więc pol­ski ry­cerz Do­bies­ław Pu­cha­ła z Węg­ro­wa (+1441), a po nim funk­cję tę spra­wo­wał Woj­ciech Mal­ski her­bu Na­łęcz (+1454). Gdy nie­dłu­go po­tem głów­ny trzon ar­mii pol­skiej na cze­le z kró­lem Wła­dys­ła­wem o­puś­cił Pru­sy Krzy­żac­kie, peł­nią­cy u­rząd na­miest­ni­ka za­kon­ne­go Hen­ryk von Pla­uen pos­ta­no­wił za­mek od­bić. Skoń­czy­ło się szczęś­li­wie tyl­ko na pla­nach, bo­wiem pro­wa­dzo­ne w paź­dzier­ni­ku i lis­to­pa­dzie 1410 ro­ku ob­lę­że­nia nie przy­nios­ły krzy­ża­kom spo­dzie­wa­nych e­fek­tów. Wręcz prze­ciw­nie - pol­ska za­ło­ga nie tyl­ko dziel­nie się o­bro­ni­ła, ale też do­ko­na­ła u­da­ne­go noc­ne­go wy­pa­du na mias­to po­wo­du­jąc du­że stra­­ty u nie­przy­ja­cie­la. W ro­ku nas­tęp­nym na mo­cy us­ta­leń pierw­sze­go po­ko­ju to­ruń­skie­go wa­row­nia po­wró­ci­ła w rę­ce Za­ko­nu. Jed­nak skut­ki tak zwa­nej Wiel­kiej Woj­ny od­czu­wal­ne by­ły tu­taj jesz­cze przez wie­le lat. Bra­ki kad­ro­we by­ły tak znacz­ne, że w 1411 ro­ku w Ra­dzy­niu miesz­ka­ło tyl­ko sześ­ciu bra­ci o­raz kom­tur Hen­ryk Hold, przed ro­kiem za­led­wie skrom­ny wójt nie­wiel­kiej straż­ni­cy w Li­pień­ku. Roz­pro­sze­niu u­leg­ło nie­mal ca­łe mie­nie ru­cho­me, bra­ko­wa­ło bro­ni i zwie­rząt ho­do­wla­nych, fa­tal­nie przed­sta­wiał się stan mu­rów zam­ko­wych. Do ko­lej­nej woj­ny, któ­ra wy­buch­ła w ro­ku 1454 zdo­ła­no to wszyst­ko ja­koś na­pra­wić i upo­rząd­kow­ać, ale za­led­wie dwa ty­god­nie po jej roz­po­czę­ciu, w po­ło­wie lu­te­go zbun­to­wa­ne od­dzia­ły związ­ko­we prze­pro­wa­dzi­ły za­koń­czo­ny zwy­cięs­twem szturm i przeg­na­ły Krzy­ża­ków z mias­ta. Dwa la­ta póź­niej za­cięż­ni Za­ko­nu pró­bo­wa­li za­mek od­bić i pew­nie u­da­ło­by im się te­go do­ko­nać, gdy­by nie tąp­nię­cie jed­nej ze ścian, w wy­ni­ku któ­re­go zgi­nę­ło kil­ku­nas­tu o­ble­ga­ją­cych i ca­ły a­tak u­legł za­ła­ma­niu. Zre­zyg­no­wa­ni, spa­cy­fi­ko­wa­li mias­to, a nas­tęp­nie od­je­cha­li.

FOTOGRAFIE Z PRZEŁOMU XIX I XX STULECIA, KAPLICA ZAMKOWA JESZCZE POZBAWIONA DACHU

FOTOGRAFIE Z PRZEŁOMU XIX I XX STULECIA, KAPLICA ZAMKOWA JESZCZE POZBBAWIONA DACHU

o dru­gim po­ko­ju to­ruń­skim w 1466 ro­ku Ra­dzyń Cheł­miń­ski zos­tał włą­czo­ny do Pol­ski i po od­bu­do­wie ze znisz­czeń wo­jen­nych o­raz a­dap­ta­cji do no­wych ad­mi­nis­tra­cyj­nych funk­cji sta­no­wił sie­dzi­bę kró­lew­skich sta­ros­tów gro­do­wych. Przez po­nad sto lat sta­ros­ta­mi by­li tu Dąb­row­scy her­bu Vir­go Vio­la­ta, przod­ko­wie ge­ne­ra­ła Hen­ry­ka Dąb­row­skie­go. Za ich rzą­dów, pod­czas os­tat­niej woj­ny pol­sko-krzy­żac­kiej 1519-25 obiekt ten peł­nił ro­lę punk­tu sbor­ne­go dla pos­po­li­te­go ru­sze­nia zie­mi cheł­miń­skiej, póź­niej mieś­ci­ła się w nim kwa­te­ra wojsk kró­lew­skich. Znisz­cze­niu u­legł pod­czas ob­lę­że­nia Szwe­dów we wrześ­niu 1628 ro­ku, któ­rzy zdo­by­li wa­row­nię, a nas­tęp­nie roz­sza­bro­wa­li jej wy­po­sa­że­nie i zde­was­to­wa­li wnęt­rza. Za­mek pod­u­padł, a je­go zły stan naj­le­piej od­da­je za­pis lus­tra­cji prze­pro­wa­dzo­nej w 1664 ro­ku: Fun­do­wa­nia jest krzy­żac­kie­go, wew­nątrz od nie­przy­ja­cie­la po częś­ci zruj­no­wa­ny, jed­nak przez dzier­żaw­ców przy pierw­szej bra­mie wjaz­du kil­ka iz­deb na­pra­wio­ne i bro­wa­rek drew­nia­ny pos­ta­wio­ny. Staj­nie po­bu­do­wa­ne, ale na­pra­wy po­trze­bu­ją [...]. W dru­gim dzie­dziń­cu przez fo­sę po­ło­wa po­ko­jów fun­di­tus w ru­i­nie, a w dru­giej po­ło­wi­cy kil­ka iz­deb i ka­pli­ca zos­ta­je, jed­nak na­pra­wy po­trze­bu­ją. Na po­cząt­ku XVIII wie­ku w użyt­ku po­zos­ta­ło już je­dy­nie skrzyd­ło po­łud­nio­we, gdzie w daw­nym re­fek­ta­rzu i ka­pi­tu­la­rzu u­rzą­dzo­no miesz­ka­nia. W ro­ku 1772 po prze­ję­ciu zam­ku przez wła­dze prus­kie w je­go po­miesz­cze­niach ut­wo­rzo­no biu­ra, któ­re na prze­ło­mie stu­le­ci prze­nie­sio­no na te­ren mias­tecz­ka. Od te­go mo­men­tu roz­po­czę­ła się suk­ce­syw­na i zor­ga­ni­zo­wa­na roz­biór­ka wa­row­ni, a uzys­ka­ne w jej wy­ni­ku ce­gły wy­ko­rzys­ta­no na bu­do­wę o­ko­licz­nych do­mostw i ra­tu­sza. W 1837 ro­ku na sku­tek pro­tes­tu miesz­kań­ców Ra­dzy­nia wstrzy­ma­no pra­ce roz­biór­ko­we i już nas­tęp­ne­go la­ta roz­po­czę­to pew­ne dzia­ła­nia ma­ją­ce na ce­lu och­ro­nę za­byt­ku przed dal­szą de­was­ta­cją. W la­tach 80. XIX stu­le­cia pod nad­zo­rem Con­ra­da Stein­brech­ta za­mek częś­cio­wo od­gru­zo­wa­no i za­bez­pie­czo­no w for­mie trwa­łej ru­iny. Sta­łą o­pie­ką kon­ser­wa­tor­ską o­to­czo­no go na po­cząt­ku XX wie­ku; w jej ra­mach o­ko­ło ro­ku 1910 daw­ną kap­li­cę prze­kry­to cha­rak­te­rys­tycz­nym skoś­nym da­chem, któ­ry w po­ło­wie lat 60. zas­tą­pio­no żel­be­to­no­wą po­kry­wą. Nas­tęp­nie częś­cio­wo zre­kon­stru­o­wa­no mu­ry ob­wo­do­we wa­row­ni, a jej te­ren ot­war­to dla ru­chu tu­rys­tycz­ne­go.

FOTOGRAFIE PO 1910 ROKU, KAPLICA JUŻ ZADASZONA

ZAMEK W RADZYNIU W LATACH 30. XX WIEKU

arow­nia w Ra­dzy­niu za­li­cza­na by­ła do gru­py naj­więk­szych i naj­le­piej u­moc­nio­nych w ca­łym Pań­stwie Krzy­żac­kim. Skła­da­ją­ce się praw­do­po­dob­nie z dwóch przed­zam­czy i kla­sycz­ne­go zam­ku wy­so­kie­go za­ło­że­nie ob­ron­ne po­ło­żo­ne by­ło na na­tu­ral­nym wznie­sie­niu za­bez­pie­cza­jąc pro­wa­dzą­cą tę­dy dro­gę z Po­me­za­nii do zie­mi cheł­miń­skiej. Je­go bu­du­lec, po­dob­nie jak więk­szoś­ci za­ło­żeń krzy­żac­kich na te­re­nie Prus, sta­no­wił głów­nie ka­mień pol­ny w częś­ci fun­da­men­to­wej, a da­lej ce­gła for­ma­to­wa i za­pra­wa mu­rar­ska, zaś do wy­koń­cze­nia zas­to­so­wa­no re­lie­fo­we płyt­ki, gla­zu­ro­wa­ne kształt­ki o­raz tzw. sztucz­ny ka­mień wa­pien­ny. W pierw­szym sta­dium bu­do­wy wznie­sio­no zew­nętrz­ną li­nię u­moc­nień i po­ło­żo­ny na pla­nie kwad­ra­tu o bo­ku 52 met­ry dom kon­wen­tu, czte­ro­skrzyd­ło­wy zes­pół bu­dyn­ków miesz­kal­nych o wy­so­koś­ci trzech kon­dyg­na­cji, flan­ko­wa­ny w na­ro­żach przez 36-met­ro­wej wy­so­koś­ci kwad­ra­to­we wie­życz­ki. Pod­czas dru­giej fa­zy prac wy­ko­na­no mu­ro­wa­ny ob­wód przed­zam­cza i przy­sta­wio­no do nie­go za­bu­do­wę wew­nętrz­ną, a w pół­noc­no-za­chod­niej częś­ci za­ło­że­nia zbu­do­wa­no po­tęż­ną wol­no­sto­ją­cą wie­żę os­tat­niej o­bro­ny. Wie­ża ta, za­ło­żo­na w ukła­dzie re­gu­lar­ne­go oś­mio­bo­ku, nie łą­czy­ła się z in­ny­mi bu­dyn­ka­mi i przy­pusz­czal­nie zwień­czo­na by­ła stoż­ko­wym da­chem z kre­ne­la­żem. Dro­ga wjaz­do­wa na dzie­dzi­niec zam­ko­wy bie­gła od str­ony pół­noc­nej wzdłuż wschod­nie­go skrzyd­ła na jed­no z przed­zam­czy, i da­lej przez most zwo­dzo­ny do u­miesz­czo­nej w skrzyd­le po­łud­nio­wym bra­my. Od stro­ny za­chod­niej stał pod­par­ty na jed­nym łu­ku dan­sker - wie­ża us­tę­po­wa peł­nią­ca rów­nież funk­cje ob­ron­ne. Te­ren, na któ­rym wy­bu­do­wa­no za­mek wy­so­ki, od­cię­to na­wad­nia­ną z po­blis­kie­go je­zio­ra fo­są, na­da­jąc mu cha­rak­ter nie­wiel­kiej wys­py. Na po­łud­nie od nie­go u­lo­ko­wa­no roz­leg­łe, tra­pe­zo­i­dal­ne przed­zam­cze o­to­czo­ne mu­ra­mi ob­wo­do­wy­mi z drew­nia­nym gan­kiem. W je­go ob­ręb­ie roz­lo­ko­wa­no funk­cjo­nu­ją­ce na po­trze­by kon­wen­tu za­bu­do­wa­nia gos­po­dar­cze: pie­kar­nie, bro­war, spich­le­rze, staj­nie i wo­zow­nie, ale rów­nież bu­dyn­ki dla służ­by zam­ko­wej. W je­go na­ro­żach us­ta­wio­no włą­czo­ne w li­nię mu­rów dwie wie­życz­ki straż­ni­cze - jed­na z nich peł­ni­ła być mo­że funk­cję łącz­ni­ka z usy­tu­o­wa­nym od wscho­du dru­gim przed­zam­czem (któ­re­go ist­nie­nie po­zos­ta­je w kwes­tii do­mys­łów).

REKONSTRUKCJA ZAMKU W RADZYNIU CHEŁMIŃSKIM WG J. SALMA

REKONSTRUKCJA ZAMKU ŚREDNIOWIECZNEGO WG B. WASIKA, WIDOCZNE MIĘDZY OBYDWIEMA WIZJAMI RÓŻNICE W FORTYFIKACJACH PRZEDZAMCZA POŁUDNIOWEGO I W ROZPLANOWANIU BUDYNKÓW NA TYM TERENIE ORAZ W OBECNOŚCI LUB BRAKU PRZEDZAMCZA WSCHODNIEGO WYNIKAJĄ Z NIEDOSTATKU MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH I SŁABEGO ROZPOZNANIA TERENOWEGO

a­mek wy­so­ki miał ty­po­wą dla bu­dow­nic­twa krzy­żac­kie­go te­go ok­re­su for­mę zam­ku kon­wen­tu­al­ne­go - re­gu­lar­ne­go klasz­to­ru wa­row­ne­go, w któ­rym każ­de­mu skrzyd­łu przy­po­rząd­ko­wa­no ściś­le o­kreś­lo­ną funk­cję. Naj­bar­dziej re­pre­zen­ta­cyj­ne i naj­więk­sze by­ło skrzyd­ło po­łud­nio­we - w nim u­sy­tu­o­wa­no roz­dzie­lo­ne prze­jaz­dem bram­nym dwie og­rom­ne sa­le: ka­pli­cę po stro­nie wschod­niej o­raz prze­kry­ty trój­przęs­ło­wym skle­pie­niem krzy­żo­wo-że­bro­wym i ogrze­wa­ny pie­cem ty­pu hy­po­caus­tum re­fek­tarz peł­nią­cy waż­ne funk­cje za­rów­no pod­czas co­dzien­ne­go ży­cia, jak i is­tot­nych wy­da­rzeń, np. ja­ko miej­sce na­rad ka­pi­tuł. Po­mię­dzy ni­mi, tuż nad prze­jaz­dem bram­nym u­miesz­czo­no nie­wiel­kie miesz­ka­nie wi­ce­kom­tu­ra; nad nim znaj­do­wa­ła się iz­ba z urzą­dze­nia­mi do pod­no­sze­nia mos­tu i bro­ny bram­nej. Do kap­li­cy przy­le­gał ka­pi­tu­larz miesz­czą­cy się w po­łud­nio­wej częś­ci skrzyd­ła wschod­nie­go, któ­re­go pół­noc­ny od­ci­nek zaj­mo­wa­ło dor­mi­to­rium - sy­pial­nia bra­ci za­kon­nych. W krót­kim skrzyd­le za­chod­nim u­lo­ko­wa­no pry­wat­ne iz­by kom­tu­ra i przej­ście do wie­ży la­try­no­wej, pro­wa­dzą­ce przez ga­nek pod­par­ty prze­rzu­co­ną po­nad mię­dzy­mu­rzem ar­ka­dą. W skrzyd­le pół­noc­nym przy­pusz­czal­nie mieś­ci­ła się in­fir­me­ria, a w częś­ci par­te­ro­wej - kuch­nia. Dru­gie pięt­ro wszyst­kich skrzy­deł zaj­mo­wa­ły ma­ga­zy­ny i po­miesz­cze­nia cze­la­dzi, wy­żej zaś był ga­nek ob­ron­ny, usy­tu­o­wa­ny w gru­boś­ci mu­ru i wy­po­sa­żo­ny w strzel­ni­ce. Ko­mu­ni­ka­cję po­zio­mą za­pew­niał mu­ro­wa­ny, skle­pio­ny i przy­kry­ty pul­pi­to­wym da­chem kruż­ga­nek, choć na pod­sta­wie ba­dań ar­che­o­lo­gicz­nych trud­no dziś o­kreś­lić, czy o­ta­czał on dzie­dzi­niec ze wszyst­kich stron. Szczy­ty za­mku ra­dzyń­skie­go oz­do­bio­ne były ster­czy­na­mi, a je­go e­le­wa­cje wzbo­ga­co­no wzo­rem rom­bów wy­ko­na­nych z ciem­nej ce­gły zwa­nej zen­drów­ką.

PLAN ZAŁOŻENIA ZAMKOWEGO WG C. STEINBRECHTA: 1. ZAMEK WYSOKI, 2. PRZEDZAMCZE POŁUDNIOWE,
3. PRZEDZAMCZE WSCHODNIE, 4. FOSA, 5. DROGA DO MIASTA, 6. JEZIORO

PLAN ZAMKU WYSOKIEGO WG S. STEINBRECHTA: 1. WIEŻA GŁÓWNA, 2. REFEKTARZ, 3. IZBA WICEKOMTURA, 4. KAPLICA,
5. KAPITULARZ, 6. DORMITORIUM, 7. INFIRMERIA, 8. KUCHNIA, 9. KOMNATY KOMTURA, 10. DANSKER, 11. KRUŻGANKI

ziś za­mek ra­dzyń­ski to tyl­ko po­kaź­nych roz­mia­rów wspom­nie­nie daw­nej świet­noś­ci po­tęż­ne­go nieg­dyś Za­ko­nu i miej­sce wy­praw mi­łoś­ni­ków his­to­rii sto­sun­ków pol­sko-krzy­żac­kich. Z oka­za­łej przed la­ty wa­row­ni naj­le­piej pró­bę cza­su przetr­wa­ło jej po­łud­nio­we skrzyd­ło - po­zos­ta­łe skrzyd­ła za­cho­wa­ły się w dol­nych par­tiach. Po­dob­nie jak wie­ża głów­na, któ­rej za­la­ne be­to­nem fun­da­men­ty wi­docz­ne są w pół­noc­no-za­chod­niej częś­ci dzie­dziń­ca. W na­kry­tej brzyd­kim, żel­be­to­wym stro­pem ka­pli­cy o­raz w piw­ni­cach skrzyd­ła wschod­nie­go i po­łud­nio­we­go zor­ga­ni­zo­wa­no w mia­rę dos­tęp­nych środ­ków nie­wiel­ką wys­ta­wę o te­ma­ty­ce his­to­rycz­no-ar­che­o­lo­gicz­nej. Dla zwie­dza­ją­cych dos­tęp­ny jest rów­nież ta­ras wi­do­ko­wy znaj­du­ją­cy się po­łud­nio­wo-za­chod­niej wie­życz­ce na­roż­nej; na­le­ży tu­taj jed­nak wspom­nieć o tym, że wąs­kie wej­ście na jej szczyt mo­że sta­no­wić po­waż­ne wyz­wa­nie dla osób o po­nad­prze­cięt­nych ga­ba­ry­tach. Jeś­li jed­nak ko­muś uda się po­ko­nać tę bar­ie­rę, w na­gro­dę bę­dzie mógł roz­ko­szo­wać się wi­do­ka­mi o­ko­licz­nych pól, wsi, a la­tem bez tru­du po­li­czy ciąg­ni­ki ze zbo­żem, sto­ją­ce w ko­lej­ce do po­blis­kie­go e­le­wa­to­ra.

Zamek Radzyń Chełmiński
ul. Waryńskiego, 87-220 Radzyń Chełmiński
tel.: +48 694 959 628

Godziny otwarcia zamku / Ceny biletów

NA DZIEDZIŃCU ZAMKOWYM

KAPLICA W SKRZYDLE POŁUDNIOWYM, GOTYCKI PORTAL NA DRUGIEJ KONDYGNACJI WYKOŃCZONY ZOSTAŁ BARWNĄ CEGŁĄ

EKSPOZYCJA MUZEALNA W PIWNICACH ZAMKOWYCH

adzyń Cheł­miń­ski po­ło­żo­ny jest o­ko­ło 20 km na po­łud­nio­wy wschód od Gru­dzią­dza. Mias­tecz­ko ma do­bre po­łą­cze­nia au­to­bu­so­we z Gru­dzią­dzem, Brod­ni­cą i To­ru­niem. Wi­docz­ne już z dal­szej od­leg­łoś­ci ru­iny sto­ją na pół­noc od nie­wiel­kie­go ryn­ku i na za­chód od za­ni­ka­ją­ce­go o­bec­nie Je­zio­ra Zam­ko­we­go. Sa­mo­chód zos­ta­wić moż­na przy mo­te­lu na łu­ku dro­gi; wi­dzia­łem rów­nież au­ta za­par­ko­wa­ne tuż przed wej­ściem, bez­poś­red­nio na są­sia­du­ją­cym z zam­kiem bo­is­ku pił­kar­skim. (ma­pa zam­ków)

1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie ziemi chełmińskiej, Graffiti BC 1999
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
4. P. Zaniewski: Szlakami zamków krzyżackich, Muza S.A. 2005
5. B. Wasik: Zamek w Radzyniu Chełmińskim. Technika i etapy budowy siedziby krzyżackich komturów...
6. K. Witkowska: Badania nad średniowiecznymi materiałami budowlanymi z zamku w Radzyniu Chełm.

ZAMEK W RADZYNIU, WIDOK Z TARASU W WIEŻY POŁUDNIOWO-ZACHODNIEJ

WIDOK NA RUINY OD PÓŁNOCNEGO-ZACHODU

W pobliżu:
Pokrzywno - ruina zamku komturów krzyżackich XIIIw., 7 km
Wąbrzeźno - pozostałości zamku biskupów chełmińskich XIVw., 13 km
Grudziądz - pozostałości zamku komturów krzyżackich XIIIw., 19 km
Rogoźno - ruina zamku krzyżackiego XIIIw., 25 km
Kowalewo Pomorskie - pozostałości zamku komturów krzyżackich XIIIw., 30 km
Lipieniek - pozostałości zamku krzyżackiego XIVw., 30 km

tekst: 2008, 2019
fotografie: 2015
© Jacek Bednarek