PAŁAC W OŁDRZYCHOWICACH KŁODZKICH, NA PIERWSZYM PLANIE ŚREDNIOWIECZNA WIEŻA MIESZKALNA

DZIEJE PAŁACU

OPIS PAŁACU

STAN OBECNY

O

sada przy szlaku handlowym zwanym Dro­gą Sol­ną pro­wa­dzą­cym z Czech do Kra­ko­wa po­wsta­je w tym miej­scu praw­do­po­dob­nie już w XII wie­ku, ale naj­star­sza wzmian­ka na jej te­mat po­cho­dzi do­pie­ro z ro­ku 1327, kie­dy to po­ja­wia się ona w do­ku­men­tach ja­ko Ul­ri­ci Vil­la. Pierw­szym zna­nym nam wła­ści­cie­lem wsi jest Han­ke Knob­lauch­sdorf (lub Kno­bel­sdorf, wzm. 1342), przed­sta­wi­ciel kłodz­kiej li­nii sta­rej mi­śnień­skiej ro­dzi­ny ry­cer­skiej spra­wu­ją­cy urząd sta­ro­sty kłodz­kie­go i ase­so­ra są­du len­ne­go. Przy­pusz­czal­nie to wła­śnie on jest fun­da­to­rem wie­ży miesz­kal­no-obron­nej, wznie­sio­nej przed 1366, z te­go ro­ku po­cho­dzi bo­wiem za­pis po­świad­cza­ją­cy ist­nie­nie we wsi mu­ro­wa­ne­go dwo­ru.

ELEWACJE WSCHODNIE ZRUJNOWANEGO PAŁACU

P

o 1364 roku właścicielami części wsi z ma­jąt­kiem obej­mu­ją­cym mu­ro­wa­ny dwór są bra­cia Har­tung, Ot­to i Ni­clas von Knob­lauchs­dorf vel Kno­bels­dorf, za­pew­ne po­tom­ko­wie je­go fun­da­to­ra. W ro­ku 1408 Kon­rad i Ni­clas zwa­ny Scha­edel sprze­da­ją oko­licz­ne zie­mie miej­sco­we­mu soł­ty­so­wi o zwa­ne­mu Ul­lers­dorf (na­zwi­sko przy­jął on od na­zwy miej­sco­wo­ści). W ro­dzi­nie tej do­bra w Oł­drzy­cho­wi­cach po­zo­sta­ją aż do 1625 ro­ku, kie­dy to na mo­cy uka­zu ce­sar­skie­go pod­le­ga­ją one kon­fi­ska­cie w ra­mach re­pre­sji za udział Ge­or­ga von Ul­lers­dorf w opo­zy­cji an­ty­ce­sar­skiej. Z okre­su śre­dnio­wie­cza zna­my z imie­nia tyl­ko dwóch re­pre­zen­tan­tów te­go ro­du bę­dą­cych wła­ści­cie­la­mi mu­ro­wa­nej wie­ży – są ni­mi (w la­tach 1480-93) Paul von Ul­lers­dorf oraz je­go syn Hie­ro­nim.

BAROKOWA BRAMA WJAZDOWA, FOTOGRAFIE Z LAT 1910 I 2019

Z

anim jednak majątek trafi w ręce ce­sar­skie, Franz von Ul­lers­dorf (zm. 1575) sta­wia na wschód od wie­ży pię­tro­wy bu­dy­nek miesz­kal­ny. W ro­ku 1572 gmach ten zo­sta­je po­łą­czo­ny z czę­ścią śre­dnio­wiecz­ną i roz­bu­do­wa­ny, w kon­se­kwen­cji po­wsta­je dwu­skrzy­dło­wy re­ne­san­so­wy dwór szla­chec­ki o cha­rak­te­rze obron­nym, z fo­są za­si­la­ną wo­da­mi rze­ki Bia­łej Lą­dec­kiej. W 1625 ro­ku zo­sta­je on ode­bra­ny pra­wo­wi­tym wła­ści­cie­lom i zli­cy­to­wa­ny Jo­han­no­wi Ca­spa­ro­wi von Bu­chem­berg, pod­puł­kow­ni­ko­wi ce­sar­skie­mu, któ­ry osiem lat póź­niej prze­ka­zu­je go swe­mu bra­tu Ge­or­go­wi (zm. 1640). W dru­giej po­ło­wie XVII wie­ku środ­ko­wa część wsi z dwo­rem na­le­ży do Wolf­gan­ga Hein­ri­cha von Schenc­ken­dorf (zm. przed 1700), a na­stęp­nie do je­go sy­na Jo­han­na Ge­or­ga, wła­ści­cie­la Oł­drzy­cho­wic Dol­nych. W 1709 ro­ku Jo­hann Ge­org prze­bu­do­wu­je dwór w sty­lu ba­ro­ko­wym.

ELEWACJA FRONTOWA PAŁACU, 1909/2019

W

1744 król pruski Fryderyk II kon­fi­sku­je do­bra von Schenck­en­dor­fów (zwo­len­ni­ków ce­sa­rza), a na­stęp­nie prze­ka­zu­je je za­słu­żo­ne­mu w woj­nie prze­ciw­ko Au­strii ge­ne­ra­ło­wi Han­so­wi von Leh­waldt (zm. 1768), ko­men­dan­to­wi twier­dzy kłodz­kiej Hein­ri­cho­wi de la Mot­te (zm. 1774) i puł­kow­ni­ko­wi von Put­ka­mer. Nie wie­my jed­nak, kto obej­mu­je dwór w środ­ko­wej czę­ści wsi i jak nim da­lej dy­spo­nu­je. Wie­my na­to­miast, że od 1749 je­den z ma­jąt­ków na­le­ży do ba­ro­no­wej von Hemm, od 1761 – do jej sy­na Kar­la ba­ro­na von Hemm (zm. 1792). Spad­ko­bier­­cą zmar­łe­go bez­po­tom­nie Kar­la zo­sta­je je­go bra­ta­nek Gis­bert von Hemm, któ­ry w 1793 ro­ku sprze­da­je dwór wraz z ma­jąt­kiem Alek­san­dro­wi hra­bie­mu von Mag­nis z Boż­ko­wa (zm. 1817). Od­tąd, aż do koń­ca dru­giej woj­ny świa­to­wej zie­mie te po­zo­sta­ją w rę­kach bo­ga­te­go i wpły­wo­we­go ro­du ślą­skich ary­sto­kra­tów.

PAŁAC WIDZIANY OD WSCHODU NA FOTOGRAFIACH Z LAT 30. XX WIEKU I WSPÓŁCZEŚNIE

Z

inicjatywy Antona Aleksandra ma miej­sce prze­bu­do­wa dwo­ru w ele­ganc­ki kla­sy­cy­stycz­ny pa­łac, wo­kół któ­re­go po­wsta­ją ofi­cy­ny dwor­skie i za­bu­do­wa­nia go­spo­dar­cze, a w nie­wiel­kiej od­le­gło­ści rów­nież roz­le­gły park ze sztucz­ną gro­tą, świą­ty­nią grec­ką, fon­tan­ną i oran­że­rią. Ini­cja­ty­wa wzbo­ga­ce­nia par­ku o ele­men­ty ro­man­tycz­ne za­pew­ne ma zwią­zek z nie­zwy­kle no­bi­li­tu­ją­cym dla wła­ści­cie­li wy­da­rze­niem, ja­kim jest wi­zy­ta w ich ma­jąt­ku kró­lo­wej prus­kiej Lu­izy Me­klem­bur­skiej (1800), któ­ra świę­tu­je tu­taj swo­je 24. uro­dzi­ny. Z tej oka­zji go­spo­da­rze fun­du­ją ju­bi­lat­ce sze­reg atrak­cji, wśród nich po­kaz do­je­nia wy­pu­co­wa­nych i wy­per­fu­mo­wa­nych krów przez od­święt­nie ubra­ne chłop­ki. Na pa­miąt­kę krót­kie­go po­by­tu Lu­izy w Oł­drzy­cho­wi­cach, na­prze­ciw­ko pa­ła­cu, na mar­mu­ro­wym po­stu­men­cie usta­wio­ny zo­sta­je że­liw­ny obe­lisk o wy­so­ko­ści 23 me­trów, któ­re­go koszt bu­do­wy wy­ce­nio­no na 24 000 ta­la­rów. Pom­nik ten z ra­cji swo­ich ga­ba­ry­tów (od­lew tej wiel­ko­ści sta­no­wił nie la­da wy­zwa­nie) ucho­dzi za wy­bit­ne osiąg­nię­cie tech­nicz­ne, nic dziw­ne­go więc, że je­go od­sło­nię­cia do­ko­nu­je sam mi­ni­ster Gór­nic­twa i Hut­nic­twa, hra­bia Frie­drich Wil­helm von Re­den, wła­ści­ciel wspa­nia­łe­go za­ło­że­nia par­ko­we­go w Bu­kow­cu (obe­lisk zde­mon­to­wa­no w 1974 ro­ku w zwią­zku z po­sze­rza­niem dro­gi).

EFEKTOWNY OBELISK WYSTAWIONY NA PAMIĄTKĘ POBYTU KRÓLOWEJ PRUSKIEJ, POCZTÓWKA Z POCZĄTKU XX WIEKU

GROTA LUIZY W PARKU PAŁACOWYM

U

progu XIX wieku Ołdrzychowice odwiedza John Quin­cy Adams (zm. 1848), póź­niej­szy pre­zy­dent Sta­nów Zjed­no­czo­nych (1825-1829), któ­ry w li­ście do bra­ta wspo­mi­na pięk­no pa­ła­cu i tu­tej­szych ogro­dów. O par­ku w Oł­drzy­cho­wi­cach wspo­mi­na też Fry­de­ryk Skar­bek (zm. 1866), pol­ski dra­ma­to­pi­sarz, hi­sto­ryk i dzia­łacz spo­łecz­ny: Za­moż­ne i oz­dob­ne dom­ki wie­śnia­cze, prze­pla­ta­ne gdzie­nie­gdzie pa­ła­ca­mi pa­nów i kosz­tow­ny­mi ogro­dami. Mię­dzy ty­mi naj­cel­niej­sze w Ul­lers­dorf u hra­bie­go Mag­ni i w Kun­zen­dorf u hra­bie­go Fran­ken­berg. Oba­dwa w an­giel­skim gu­ście, lecz ostat­ni da­le­ko więk­szy i gu­stow­niej­szy od pierw­sze­go, któ­ry wsze­la­koż wiel­ka ob­fi­tość wo­dy bar­dzo oży­wia.

Pałac hra­bie­go oto­czo­ny jest nie­wiel­kim, lecz dziw­nie pięk­nym ogro­dem, z ta­ką pe­dan­te­ryą utrzy­my­wa­nym w po­rząd­ku, że już dla ogro­du sa­me­go war­to jest po­je­chać do Ul­lers­dor­fu. Wszyst­kie ra­ba­ty i traw­ni­ki ob­ję­te są że­laz­ne­mi obrę­cza­mi, tak że żad­na traw­ka nie wy­cho­dzi za li­nię. Pod­czas byt­no­ści hra­bie­go w Ul­lers­dor­fie, po­świę­ca ogro­do­wy naj­więk­sze sta­ra­nie traw­ni­kom, gdyż sta­ry pan nie lu­bi, aże­by po­mię­dzy traw­ką in­na ja­ka znaj­do­wa­ła się ro­śli­na. Każ­de­go ran­ka wy­sku­bu­ją pod­ro­słe przez noc ro­śli­ny i utrzy­mu­ją tak traw­ni­ki w naj­więk­szym po­rząd­ku.

dr Aleksander Ostrowicz, 1881

WJAZD DO PAŁACU (1930), Z LEWEJ WIDOCZNY FRAGMENT OFICYNY

P

odczas drugiej wojny światowej pałac słu­ży za skład­ni­cę dzieł sztu­ki spro­wa­dzo­nych tu­taj z Ber­li­na w oba­wie przed na­lo­ta­mi alianc­ki­mi. Nie wia­do­mo, co się z ni­mi póź­niej sta­ło, praw­do­po­dob­nie jed­nak tra­fia­ją one w rę­ce So­wie­tów i wraz z po­zo­sta­wio­nym przez wła­ści­cie­li wy­po­sa­że­niem zo­sta­ją wy­wie­zio­ne na wschód. Po 1945 ro­ku zna­cjo­na­li­zo­wa­ny ma­ją­tek hra­biów von Mag­nis tra­fia pod za­rząd Kom­bi­na­tu Rol­no-Prze­my­sło­we­go w Trze­bie­szo­wi­cach, a ich daw­na re­zy­den­cja peł­ni od­tąd funk­cję sie­dzi­by je­go ad­mi­ni­stra­cji. Jest więc wciąż użyt­ko­wa­na, a na­wet prze­cho­dzi ge­ne­ral­ny re­mont wnętrz (1984-89). Jej stan jed­nak dra­stycz­nie po­gar­sza się po prze­ję­ciu ma­jąt­ku przez Agen­cję Włas­no­ści Rol­nej Skar­bu Pań­stwa, któ­ra nie po­dej­mu­jąc się żad­nych in­we­sty­cji do­pro­wa­dza bu­dy­nek do sta­nu ru­iny.

W LATACH 60. XX WIEKU WCIĄŻ DZIAŁAŁY PAŁACOWE FONTANNY...

...JEDNAK NA POCZĄTKU XXI WIEKU GMACH NIE BYŁ JUŻ UŻYTKOWANY, A JEGO OTOCZENIE WYKORZYSTYWANO DO... WYPASANIA GĘSI

DZIEJE PAŁACU

OPIS PAŁACU

STAN OBECNY

R

eliktem średniowiecznym w bryle pałacu jest ka­mien­na wie­ża zbu­do­wa­na na pla­nie pro­sto­ką­ta o bo­kach 10,3x10 me­trów. Po­sia­da ona czte­ry kon­dyg­na­cje, przy czym naj­niż­sza z nich, skła­da­ją­ca się z dwóch skle­pio­nych ko­le­ba­mi ko­mór oraz przed­sion­ka, za­głę­bio­na jest czę­ścio­wo w grun­cie i wy­po­sa­żo­na w osob­ny przy­stęp z pod­wó­rza. Po­wy­żej wzno­szą się trzy mu­ro­wa­ne po­zio­my, przy­pusz­czal­nie z nie ist­nie­ją­cym już ze­wnętrz­nym wej­ściem na pię­tro, któ­re zaj­mu­je jed­no­prze­strzen­na sa­la ze skle­pie­niem wspar­tym na ka­mien­nym słu­pie. W ro­ku 1557 wie­żę zmo­der­ni­zo­wa­no w sty­lu re­ne­san­so­wym, o czym świad­czy za­cho­wa­na na fi­la­rze I pię­tra in­skryp­cja z da­tą jej prze­bu­do­wy.

ŚREDNIOWIECZNA WIEŻA MIESZKALNA W BRYLE BAROKOWEGO PAŁACU

N

a początku XVI wieku na północ od wie­ży wy­mu­ro­wa­no bu­dy­nek miesz­kal­ny, któ­ry oko­ło 1572 ro­ku sko­mu­ni­ko­wa­no z nią po­przez do­bu­do­wa­nie za­chod­nie­go łącz­ni­ka. Ta­ki układ prze­strzen­ny ist­niał do ro­ku 1709, gdy łącz­nik roz­bu­do­wa­no do for­my oka­za­łe­go skrzy­dła za­chod­nie­go, w osi któ­re­go urzą­dzo­no skle­pio­ną sień. W tej spo­sób ukształ­to­wa­ne zo­sta­ło za­ło­że­nie na pla­nie li­te­ry L, z wy­sta­ją­cą ry­za­li­to­wo śre­dnio­wiecz­ną wie­żą i usy­tu­owa­ną asy­me­trycz­nie bra­mą. W po­ło­wie XVIII wie­ku dwór otrzy­mał ce­chy ba­ro­ko­we (od­tąd mo­że­my okre­ślać go mia­nem pa­ła­cu), a na prze­ło­mie XVIII i XIX stu­le­cia ca­łość prze­bu­do­wa­no w sty­lu kla­sy­cy­stycz­nym. Z te­go okre­su po­cho­dzi rów­nież więk­szość po­zo­sta­łej za­bu­do­wy ze­spo­łu pa­ła­co­wo-dwor­skie­go: ofi­cy­na, spi­chlerz, oran­że­ria i ba­ro­ko­wa bra­ma wjaz­do­wa z ka­plicz­ka­mi. Już na po­cząt­ku XX wie­ku do pół­noc­nej ele­wa­cji pa­ła­cu do­sta­wio­no oka­za­łe skrzy­dło, zwa­ne skrzy­dłem ku­chen­nym.

PLAN PRZYZIEMIA PAŁACU WG A. KWAŚNIEWSKIEGO, WZOREM SIATKI OZNACZONO MURY WIEŻY ŚREDNIOWIECZNEJ

1. WIEŻA, 2. BUDYNEK RENESANSOWY Z POCZĄTKU XVI WIEKU, 3. SKRZYDŁO ZACHODNIE (ŁĄCZNIK), 4. SKRZYDŁO KUCHENNE, 5. SIEŃ

DZIEJE PAŁACU

OPIS PAŁACU

STAN OBECNY

S

tan pałacu u progu trzeciej dekady XXI wie­ku naj­le­piej od­da­ją za­łą­czo­ne fo­to­gra­fie. Je­go naj­star­szą część sta­no­wi wkom­po­no­wa­na w po­łu­dnio­wy bok głów­ne­go kor­pu­su wie­ża miesz­kal­na za­cho­wa­na w swo­jej pier­wot­nej wy­so­ko­ści, ze skle­pio­ną sa­lą na pierw­szym pię­trze, w któ­rej fi­la­rze wy­ku­to da­tę 1572 na pa­miąt­kę jej re­ne­san­so­wej prze­bu­do­wy. Po­nad­to, w czę­ści za­gru­zo­wa­nych po­miesz­czeń prze­trwa­ły skle­pie­nia ko­leb­ko­we z lu­ne­ta­mi, na ze­wnątrz zaś wciąż stoi na­kry­ta man­sar­do­wym da­chem ofi­cy­na, wo­zow­nia (obec­nie bu­dyn­ki miesz­kal­ne), zruj­no­wa­na oran­że­ria, a przed pa­ła­cem wzno­si się sze­ro­ka ba­ro­ko­wa bra­ma z kar­tu­sza­mi i przy­le­ga­ją­ca do niej ka­plicz­ka z mo­ty­wem pie­ty.

W SIENI SKRZYDŁA ZACHODNIEGO

W

2015 roku zrujnowany zespół dworski ku­pił pry­wat­ny przed­się­bior­ca, któ­ry w ro­ku 2022 roz­po­czął wy­mia­nę da­chu w czę­ści pa­ła­co­wej. Moż­na więc li­czyć, że za tą in­we­sty­cją pój­dą ko­lej­ne i w naj­bliż­szych la­tach gmach przy­naj­mniej czę­ścio­wo od­zy­ska daw­ny blask. Spe­ku­lu­je się, że mo­że on być w przy­szło­ści wy­ko­rzy­sty­wa­ny na po­trze­by pry­wat­nej opie­ki dla osób star­szych.

Jeszcze niedawno teren nie był ogrodzony, moż­na by­ło wejść do przy­zie­mia i zejść do piw­nic. Wraz z roz­po­czę­ciem re­mon­tu do­stęp zo­stał za­pew­ne ogra­ni­czo­ny.

Brak ograniczeń PAŻP dla lotów w kategorii otwartej.

BAROKOWA KAPLICZKA PRZY BRAMIE WJAZDOWEJ NA TEREN PAŁACU

DOJAZD

P

ałac stoi w południowej części wsi, około 300 me­trów od ko­ścio­ła, na le­wo od dro­gi pro­wa­dzą­cej w kie­run­ku Ląd­ka Zdro­ju. Do­jazd PKS-em z Kłodz­ka - przy­sta­nek 100 me­trów od pa­ła­cu. Przy bra­mie za­tocz­ka, któ­ra mo­że po­słu­żyć za par­king. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa)

LITERATURA

1. M. Chorowska: Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Politechnika Wrocławska 2003
2. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
3. J. Lamparska: Dolny Śląsk, jakiego nie znacie, Asia Press 2002
4. R. Łuczyński: Zamki, dwory i pałace w Sudetach, Wspólnota Akademicka 2008
5. A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019

W pobliżu:
Trzebieszowice - renesansowy dwór szlachecki z XVI w., obecnie pałac, 5 km
Żelazno - wieża mieszkalno-obronna z XV/XVI w., 5 km
Jaszkowa Górna - renesansowy dwór szlachecki z XVI w., w ruinie, 7 km
Radochów - renesansowy dwór szlachecki z XVI w., 9 km
Gorzanów - zamek z XVI w., przebudowany, 12 km
Kłodzko - Twierdza Kłodzka, 13 km
Stara Łomnica - wieża mieszkalna z XIV-XVI w., 14 km
Bystrzyca Kłodzka - wieża mieszkalno-obronna z XIV w., przebudowana, 14 km
Lądek Zdrój - ruina zamku Karpień z XIV w., 15 km

tekst: 2022
fotografie: 2004, 2019
© Jacek Bednarek