PRZYTULONE DO SKAŁY MURY BUDYNKU POŁUDNIOWEGO TO NAJLEPIEJ ZACHOWANY FRAGMENT ZAMKU SOKOLEC

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

T

rudno dziś jednoznacznie stwier­dzić, z czy­jej ini­cja­ty­wy oraz kie­dy do­kład­nie zbu­do­wa­no za­mek So­ko­lec w Ru­da­wach Ja­no­wic­kich. Ja­ko, że od cza­su roz­bi­cia dziel­ni­co­we­go ob­szar ten przy­na­le­żał do ksią­żąt wro­cław­skich, fun­da­cję wa­row­ni cza­sa­mi przy­pi­su­je się dzia­łal­no­ści księ­cia Hen­ry­ka Bro­da­te­go (zm. 1238) lub je­go sy­na Hen­ry­ka II Po­boż­ne­go (zm. 1241), a czas jej bu­do­wy okre­śla­ny jest na pierw­szą po­ło­wę XIII stu­le­cia. Bar­dziej praw­do­po­dob­ne wy­da­je się jed­nak, iż za­mek sta­no­wi ini­cja­ty­wę bu­dow­la­ną któ­re­goś z ksią­żąt świd­nic­ko-ja­wor­skich, któ­rzy wznie­śli go w tym miej­scu w ce­lu ochro­ny szla­ku wio­dą­ce­go do­li­ną Bo­bru lub dla za­bez­pie­cze­nia osad­nic­twa w re­gio­nie.

PODZAMCZE WSCHODNIE TO OBECNIE MIEJSCE PIKNIKOWE U PODNÓŻA SKALNEJ KULMINACJI KRZYŻNEJ GÓRY

P

ierwszym potwierdzonym w dokumentach bur­gra­bią So­kol­ca zo­sta­je Cle­ri­cus Bol­cze, wzmian­ko­wa­ny w 1369 ro­ku. Jest to je­dy­na pew­na in­for­ma­cja do­ty­czą­ca zam­ku z okre­su XIV wie­ku, je­go sta­tus bo­wiem w tym cza­sie bu­dzi wąt­pli­wo­ści hi­sto­ry­ków. We­dług jed­nych źró­deł w 1372 ro­ku wdo­wa po księ­ciu świd­nic­kim Bol­ku II Ag­niesz­ka Hab­sbur­żan­ka (zm. 1392) od­da­je za­mek w dzier­ża­wę ry­ce­rzo­wi Han­no­so­wi Rein­ba­ben, a po je­go śmier­ci (prawd. 1385) prze­cho­dzi on w rę­ce Ru­di­ge­ra von Wilt­berg, mar­szał­ka dwo­ru ksią­żąt świd­nic­kich. Ten wkrót­ce od­sprze­da­je pra­wa do nie­go nie­ja­kie­mu Ti­czko von Schni­del. U pro­gu XV stu­le­cia wa­row­nia na­le­ży już do cze­skie­go ry­ce­rza Wa­cła­wa z Do­ni­na, póź­niej zaś do je­go bra­ci Be­ne­ša i Ště­pá­na, na­to­miast w 1406 ro­ku pa­nem na So­kol­cu zo­sta­je Jun­ge­lin von Tsche­schaw. W spo­rze z ta­ką in­ter­pre­ta­cją hi­sto­rii te­go miej­sca stoi wer­sja, któ­ra ca­ły okres funk­cjo­no­wa­nia zam­ku od cza­su Cle­ri­cu­sa Bol­cze aż do je­go upad­ku wią­że z przed­sta­wi­cie­la­mi ro­du von Tschirn: Hein­ri­chem (od 1372), je­go sy­nem Han­sem z Pło­ni­ny (od 1406), Opi­tzem i je­go bra­tem Hay­nem von Tschirn.

REKONSTRUKCJA ZAMKU WG M. SÝKORY, RYS. J. OSTRADOVIEC

P

odczas tzw. wojen husyckichWojny husyckie – wojny religijne toczone na terenie Czech i Śląska w latach 1419–1436, będące wynikiem krucjat organizowanych przez cesarza Zygmunta Luksemburskiego przy poparciu papiestwa. panowie z So­kol­ca ko­rzy­sta­ją z wo­jen­ne­go bez­ho­ło­wia czer­piąc ko­rzy­ści z gra­bie­ży i roz­bo­jów. Na po­cząt­ku te­go kon­flik­tu sprzy­ja­ją oni „he­re­ty­kom”, lecz gdy sza­la po­wo­dze­nia wo­jen­ne­go za­czę­ła prze­chy­lać się na stro­nę miast ślą­skich, de­cy­du­ją się wy­stą­pić prze­ciw­ko ta­bo­ry­tomTaboryci – najbardziej radykalny odłam husytyzmu skupiający chłopów, mieszczan i część ubogiej szlachty, propagujący gruntowne reformy doktryny i organizacji Kościoła oraz stosunków społecznych i politycznych, dążący do zniesienia pańszczyzny i poddaństwa oraz wprowadzenia wspólnoty majątkowej. Taboryci skierowali ruch husycki w kierunku antyfeudalnej wojny chłopskiej. . Pod pre­tek­stem na­ra­dy woj­sko­wej za­pra­sza­ją do So­kol­ca do­wód­ców hu­syc­kich: zbun­to­wa­ne­go księ­dza Bed­ři­cha ze Stráž­nic i sta­ro­stę niem­czań­skie­go Mi­chál­ka, po czym na­ka­zu­ją ich schwy­ta­nie, aby prze­ka­zać w rę­ce bi­sku­pa wro­cław­skie­go (Mi­chál­ko­wi uda­je się zbiec). W re­wan­żu, w no­cy z 11 na 12 sierp­nia 1434 ro­ku hu­sy­ci na­jeż­dża­ją za­mek, ra­bu­ją go, a na­stęp­nie pusz­cza­ją z dy­mem.

OTOCZONE SKAŁAMI PODZAMCZE ZACHODNIE

W

1442 roku jako właściciel zamku wzmian­ko­wa­ny jest Con­rad von Nimptsch, po­tem je­go wuj Hans Wies­se, a w ro­ku 1448 – Hein­rich von Nimptch, brat Con­ra­da. W tym cza­sie wa­row­nia, za­pew­ne po ja­kieś pro­wi­zo­rycz­nej od­bu­do­wie, peł­ni funk­cję co naj­wy­żej sie­dzi­by śred­nio za­moż­ne­go ry­cer­stwa, być mo­że na­wet band ry­cer­skich trud­nią­cych się roz­bo­jem. Kre­su jej ist­nie­nia po­wszech­nie upa­tru­je się w znisz­cze­niach do­ko­na­nych przez cze­sko-wę­gier­ską eks­pe­dy­cję wojsk kró­lew­skich Ma­cie­ja Kor­wi­na (zm. 1490) wy­mie­rzo­ną prze­ciw zbun­to­wa­nym zam­kom i ich za­ło­gom (1475/76). Na po­cząt­ku XVI stu­le­cia król cze­ski Wła­dy­sław Ja­giel­loń­czyk (zm. 1516) wy­sta­wia do­ku­ment prze­ka­za­nia klu­cza zam­ko­we­go w len­no An­to­no­wi Schaff­gotsch­owi z Choj­ni­ka (zm. 1508), w któ­rym wa­row­nia okre­śla­na jest już ja­ko ru­ina. W ro­ku 1604 hra­bia Hans Ul­rich von Schaff­gotsch (zm. 1635) wy­ku­pu­je pra­wo do tych ziem sta­jąc się peł­no­moc­nym wła­ści­cie­lem So­kol­ca.

POZOSTAŁOŚCI MUROWANYCH BUDYNKÓW ZAMKOWYCH: POŁUDNIOWEGO (NA GÓRZE) I PÓŁNOCNEGO

SZCZĄTKI ZAMKU SOKOLEC

W blis­koś­ci wsi Fisch­bach, nie­da­le­ko Gór Ol­brzy­mich (Kar­ko­no­szy), wzno­szą się dwie gó­ry, dla po­do­bień­stwa bliź­nia­ka­mi na­zwa­ne, z któ­rych pierw­sza no­si naz­wę Fal­ken­berg (Krzyż­na Gó­ra), a dru­ga Forst­berg (So­ko­lik). Na Fal­ken­berg pro­wa­dzi dro­ga ze wsi Fisch­bach i tam stał nie­gdyś za­mek Fal­ken­stein, z któ­re­go dziś bar­dzo nie­znacz­ne szcząt­ki po­zo­sta­ły. Czas po­bu­do­wa­nia zam­ku i za­ło­ży­ciel je­go nie zna­ni. Jed­ni twier­dzą, że go wzniósł król Bo­le­sław Kę­dzie­rza­wy, dru­dzy, a z ni­mi Na­so w swym dzie­le "Pho­enix re­di­vi­vus", że ist­nie­nie swe zaw­dzię­cza księ­ciu Hen­ry­ko­wi Bro­da­te­mu, mę­żo­wi św. Jad­wi­gi, któ­ry zna­lazł­szy tu gniaz­do jas­trzę­bie naz­wał go od nich Fal­ken­stei­nem (Jas­trzęb­cem).

Jak co do cza­su za­ło­że­nia, tak też i co do cza­su je­go zbu­rze­nia są zda­nia po­dzie­lo­ne. Nie wie­dzieć, czy przyz­nać słusz­ność tym, co kła­dą u­pa­dek je­go na czas wo­jen hu­syc­kich, czy też tym, co do póź­niej­szych cza­sów od­no­szą to zda­rze­nie, dość, że w ro­ku 1559 jest już tyl­ko mo­wa o ru­i­nie Fal­ken­stei­nu. [...] Mał­żon­ka księ­cia Wil­hel­ma ka­za­ła ro­ku 1832 po­sta­wić na naj­wyż­szym szczy­cie Fal­ken­ber­gu krzyż że­laz­ny 21 stóp wy­so­ki, z ra­mio­na­mi 18 stóp dłu­gi­mi, któ­ry moż­na na mi­lę od­le­głoś­ci go­łym o­kiem doj­rzeć. Na krzy­żu mieś­ci się nas­tęp­ny na­pis w ję­zy­ku nie­miec­kim: "Bło­go­sła­wień­stwo krzy­ża nad Wil­hel­mem, je­go po­tom­stwem i ca­łą do­li­ną".

Tygodnik Ilustrowany, 1882

FALKENBERG (KRZYŻNA GÓRA) NA POCZTÓWCE Z POCZĄTKU XX WIEKU
NA PIERWSZYM PLANIE WIDZIMY ZAMEK W KARPNIKACH

ZAMEK BOLCZÓW, W TLE MASYW SOKOLIKÓW Z KRZYŻNĄ GÓRĄ
KOLOROWANA POCZTÓWKA Z LAT 30. XX WIEKU

N

a początku XIX wieku obszar ten wchodzi w skład tak zwa­nych dóbr karp­nic­kich księ­cia Wil­hel­ma von Preus­sen (zm. 1851) i je­go żo­ny Ma­rii von Hes­sen Hom­burg (zm. 1846). Po śmier­ci księ­cia ru­ina prze­cho­dzi na wła­sność ich cór­ki, Eli­za­beth von Preussen (zm. 1885), i aż do koń­ca dru­giej woj­ny świa­to­wej po­zo­sta­je w rę­kach dy­na­stii heskiej. W tym cza­sie, w ro­ku 1904, ar­che­olo­dzy pro­wa­dzą pra­ce ma­ją­ce na ce­lu od­gru­zo­wa­nie ru­in zam­ku i uczy­tel­nie­nie je­go pla­nu, pod­czas któ­rych od­kry­te zo­sta­ją że­laz­ne gro­ty śre­dnio­wiecz­nych włócz­ni. Ar­te­fak­ty te, przed­sta­wia­ne w for­mie spre­pa­ro­wa­nych szki­ców, po na­sta­niu III Rze­szy wy­ko­rzy­sta­ne zo­sta­ją ja­ko ele­ment pro­pa­gan­do­wy ma­ją­cy na ce­lu prze­ko­na­nie opi­nii pub­licz­nej o ger­mań­skim, VIII-wiecz­nym osad­nic­twie na tych te­re­nach. W rze­czy­wi­sto­ści po­cho­dzą one praw­do­po­dob­nie z XV wie­ku, z tra­gicz­ne­go dla zam­ku okre­su wo­jen hu­syc­kich.

GROTY WŁÓCZNI ODNALEZIONE NA ZAMKU SOKOLEC

PANORAMA KARKONOSZY Z KRZYŻNEJ GÓRY, WIOSNĄ I WCZESNĄ JESIENIĄ

WIDOKI Z KRZYŻNEJ GÓRY NALEŻĄ DO JEDNYCH Z NAJPIĘKNIEJSZYCH W POLSCE

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

Z

amek wzniesiono z łupków gra­ni­to­wych oraz czę­ścio­wo z drew­na, na pla­nie zbli­żo­nym do czwo­ro­ką­ta o wy­mia­rach oko­ło 32x20 me­trów. Z trzech stron obie­gał go mur ob­wo­do­wy o za­okrąg­lo­nych na­roż­ni­kach, na­to­miast od po­łu­dnia opie­rał się on o wy­pię­trzo­ny ma­syw skal­ny. Obec­ny stan ruin i brak szcze­gó­ło­wych ba­dań w te­re­nie unie­mo­żli­wia nam usta­le­nie po­nad wszel­ką wąt­pli­wość roz­pla­no­wa­nia i ukła­du prze­strzen­ne­go tej gór­skiej wa­row­ni. Przy­pusz­czal­nie jej plan two­rzy­ły trzy głów­ne seg­men­ty: du­że pod­zam­cze wschod­nie, środ­ko­wy za­mek gór­ny i mniej­sze pod­zam­cze za­chod­nie, a być mo­że obej­mo­wał on rów­nież osa­dzo­ne na ska­łach ba­szty-straż­ni­ce. Wjazd do zam­ku pro­wa­dził od za­cho­du przez bra­mę flan­ko­wa­ną dwo­ma nie­wiel­ki­mi bu­dyn­ka­mi o nie­zna­nym bli­żej prze­zna­cze­niu. Oprócz mu­rów chro­ni­ły go for­ty­fi­ka­cje ziem­ne: prze­kop i wa­ły, a być mo­że rów­nież czwo­ro­bocz­na wie­ża wznie­sio­na na jed­nej ze skał, do któ­rej do­stęp z dzie­dziń­ca pro­wa­dzić miał wy­ku­ty­mi w ska­le scho­da­mi.

HIPOTETYCZNY WYGLĄD ZAMKU ŚRODKOWEGO WG P. RAJSKIEGO

PLAN ZAMKU SOKOLEC WG M. SÝKORY: 1. PODZAMCZE WSCHODNIE, 2. DREWNIANA STRAŻNICA,
3. ZAMEK ŚRODKOWY, 4. WIEŻA, 5. PRZYCZÓŁEK POŁUDNIOWY, 6. PODZAMCZE ZACHODNIE

WIDOKI Z SOKOLIKA WIELKIEGO

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

Z

achowały się fundamenty mu­rów ob­wo­do­wych, ni­kłe po­zo­sta­ło­ści mu­rów bu­dyn­ków miesz­kal­nych (?), a tak­że re­lik­ty wa­łów ziem­nych i su­chej fo­sy.

Wstęp do ruin wolny

Na podejście ze schroniska, wi­zy­tę na szczy­cie gó­ry, oglę­dzi­ny ruin oraz po­wrót po­win­ni­śmy za­re­zer­wo­wać co naj­mniej go­dzi­nę.

Miejsce to mo­żemy od­wie­dzić wspól­nie ze swo­im psem.

Uciążliwe podejście na szczyt wznie­sie­nia oraz wy­ma­ga­ją­ce wej­ście na ska­łę (nie ma po­trze­by wspi­nać się na ska­łę, je­że­li chce­my zo­ba­czyć tyl­ko ru­iny) mo­gą sta­no­wić bar­dzo du­że utru­dnie­nie dla osób nie­peł­no­spraw­nych ru­cho­wo.

WEJŚCIE NA SZCZYT KRZYŻNEJ JEST KRÓTKIE, LECZ WYMAGAJĄCE

WIDOK OD WSCHODU NA RELIKTY ZAMKU SOKOLEC

DOJAZD

R

uina znajduje się w pobliżu kul­mi­na­cji Krzyż­nej Gó­ry, nie­co na za­chód od stro­me­go po­dej­ścia na sam jej szczyt. Dro­ga do zam­ku pro­wa­dzi przez schro­ni­sko Szwaj­car­ka, skąd na­le­ży kie­ro­wać się czar­nym szla­kiem na So­ko­li­ki. Na wy­so­ko­ści punk­tu wi­do­ko­we­go Hu­syc­kie Ska­ły szlak od­bi­ja w le­wo i pro­wa­dzi da­lej aż do scho­dów u pod­nó­ża szczy­tu Krzyż­nej Gó­ry. Ja­dąc sa­mo­cho­dem na­le­ży kie­ro­wać się z Ja­no­wic Wiel­kich w kie­run­ku Karp­nik. Oso­by, któ­re wy­bio­rą po­dróż po­cią­giem, po­win­ny wy­siąść na sta­cji w Ja­no­wi­cach Wiel­kich, skąd wpraw­dzie cze­ka ich aż 7-ki­lo­me­tro­wy spa­cer, ale pięk­ne wi­do­ki z pew­no­ścią zre­kom­pen­su­ją ten wy­si­łek. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa)

Samochód najwygodniej jest zo­sta­wić na Prze­łę­czy Karp­ni­ckiej (ok. 1,5 km od ru­in, opła­ta 15 zł w 2022). Ewen­tu­al­nie moż­na pod­je­chać pod schro­ni­sko, ale: 1. tu­taj też obo­wią­zu­je opła­ta, 2. wjazd nie za­le­ca­ny dla aut z ob­ni­żo­nym prze­świ­tem, 3. zna­le­zie­nie wol­ne­go miej­sca mo­że gra­ni­czyć z cu­dem.

Trasa ze schroniska jest dość wy­ma­ga­ją­ca na­wet dla pie­szych. Tym bar­dziej trud­no jest mi so­bie wy­obra­zić, że ktoś bę­dzie chciał po­ko­nać ją na ro­we­rze. Dla­te­go su­ge­ru­ję po­zo­sta­wie­nie ro­we­rów przy schro­ni­sku.

NA SZLAKU PROWADZĄCYM W KIERUNKU KRZYŻNEJ GÓRY

LITERATURA

1. A. Boguszewicz: Zamki Piastów fürsten­ber­skich na po­gra­ni­czu księ­stwa ja­wor­skie­go..., 2010
2. M. Chorowska: Rezydencje średniowieczne na Śląsku, OFPWW 2003
3. M. Chorowska, T. Dudziak, K. Jaworski, A. Kwaśniewski: Zamki i dwory obronne w Sudetach, 2009
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
5. N. Poniatowska-Wasiak: Rudawy Janowskie, e-przewodnik turystyczny, 2016
6. A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019
7. https://www.jelonka.com/skarby-zamku-sokolec-103026

WIDOKI Z KRZYŻNEJ GÓRY, OD GÓRY: ŚNIEŻKA, ZAMEK W KARPNIKACH, ZACHODNIE PASMO KARKONOSZY ZE SZRENICĄ

W pobliżu:
Karpniki - zamek z XIV w., przebudowany, 4 km
Janowice Wielkie - ruina zamku Bolczów z XIV w., 5 km
Bukowiec - dwór obronny z XVI w., przebudowany, 8 km
Czarne - renesansowy dwór obronny z XVI w., 16 km
Dziwiszów - renesansowy dwór z XVI w., obecnie pałac, 19 km
Płonina - ruina zamku Niesytno z XIV w., 19 km
Siedlęcin - wieża mieszkalno-obronna z XIV w., 21 km
Lipa - ruina zamku rycerskiego z XIV w., 22 km
Kamienna Góra - ruina zamku Grodztwo z XVI w., 24 km
Rybnica - ruina zamku z XIV w., 24 km
Chojnik - ruina zamku książęcego z XIV w., 25 km
Stara Kraśnica - dwór obronny z XVI w., 25 km
Bolków - ruina zamku książęcego z XIII w., 28 km
Stara Kamienica - ruina zamku rycerskiego, 28 km
Świny - ruina zamku rycerskiego z XIV w., 30 km

WARTO ZOBACZYĆ:

Rudawy Janowickie - niskie, lecz bar­dzo atrak­cyj­ne pa­smo gór­skie, w obrę­bie któ­re­go war­to zwie­dzić schro­ni­sko Szwaj­car­ka u pod­nó­ża Krzyż­nej Gó­ry (z re­lik­ta­mi zam­ku), Gó­rę So­ko­lik, a tak­że ko­lo­ro­we je­zior­ka po­wsta­łe w wy­ni­ku eks­plo­ata­cji "zło­ta głup­ców" czy­li pi­ry­tu. Wę­dru­jąc po Ru­da­wach mo­że­my tak­że spo­tkać licz­ne ma­low­ni­cze ska­ły. W pół­noc­no-wschod­niej czę­ści pa­sma (9 km od zam­ku) znaj­du­ją się po­zo­sta­ło­ści gór­ni­cze­go mia­stecz­ka Mie­dzian­ka, któ­re po 450 la­tach ist­nie­nia zo­sta­ło de­cy­zją władz ko­mu­ni­stycz­nych wy­bu­rzo­ne w la­tach 60. XX wie­ku, a je­go lud­ność prze­sie­dlo­na do Je­le­niej Gó­ry (przy­czy­ną wy­bu­rze­nia by­ło osia­da­nie do­mów spo­wo­do­wa­ne ist­nie­ją­cą pod mia­stecz­kiem ko­pal­nią ura­nu). Z daw­nej za­bu­do­wy za­cho­wał się wła­ści­wie je­dy­nie ko­ściół i ka­mie­ni­ca nie­miec­kiej go­spo­dy Schwar­zer Ad­ler, gdzie przed woj­ną mie­ścił się ka­ba­ret.

MIEDZIANKA, SAMOTNY KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA

"SCHWARZER ADLER" W LATACH 30. XX WIEKU I OBECNIE

Z BAROKOWEGO DWORU POZOSTAŁY TYLKO MUROWANE FILARY BRAMY WJAZDOWEJ

Zdecydowanie warto tutaj przyjechać i skon­fron­to­wać współ­czes­ny wy­gląd osa­dy z fo­to­gra­fia­mi ar­chi­wal­ny­mi mia­stecz­ka - ta­kie po­rów­na­nie na­praw­dę chwy­ta za ser­ce. W ostat­nim cza­sie miej­sco­wość zy­sku­je na po­pu­lar­no­ści; od kil­ku lat funk­cjo­nu­je tu­taj rów­nież bro­war Mie­dzian­ka. Znaj­dzie­my w nim za­rów­no re­stau­ra­cję jak i miej­sca noc­le­go­we.

RYNEK W MIEDZIANCE NA POCZTÓWCE Z 1907 ROKU, PO LEWEJ KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA

OPUSZCZONE KAMIENICE PRZY RYNKU TUŻ PRZED ZBURZENIEM, 1967

"RYNEK" W MIEDZIANCE OBECNIE, PO LEWEJ KOŚCIÓŁ ŚW. JANA CHRZCICIELA

FUNDAMENTY JEDNEJ Z KAMIENIC

NA TYM POLU JESZCZE 60 LAT TEMU STAŁY MUROWANE KAMIENICZKI

tekst: 2022
fotografie: 2020, 2022
© Jacek Bednarek