WIDOK OD ZACHODU NA BUDYNEK DAWNEGO SPICHRZA WZNIESIONY NA MURACH WSCHODNIEGO SKRZYDŁA ZAMKOWEGO

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

P

rzypuszczalnie jeszcze przed lo­ka­cją mia­sta (tj. przed 1257), na skar­pie w po­bli­żu roz­le­wisk rzek War­ty i Pro­sny, funk­cjo­nu­je gród wa­row­ny strze­gą­cy prze­pra­wy przez rze­kę i za­pew­ne wy­ko­rzy­sty­wa­ny rów­nież ja­ko lo­kal­ne cen­trum ad­mi­ni­stra­cyj­ne dla dziel­ni­cy wiel­ko­pol­skiej. W ro­ku 1253 ca­strum i za­ło­żo­na w je­go są­siedz­twie osa­da prze­cho­dzą pod pa­no­wa­nie Bo­le­sła­wa Po­boż­ne­go (zm. 1279), a czte­ry lata póź­niej wzmian­ko­wa­ny jest pierw­szy zna­ny nam wójt o imie­niu An­drzej. Po śmier­ci księ­cia Bo­le­sła­wa w 1279 ro­ku rzą­dy w Wiel­ko­pol­sce obej­mu­je je­go bra­ta­nek Prze­mysł II (zm. 1296), któ­ry za­kła­da w Pyz­drach men­ni­cę, skąd tra­fia­ją do ksią­żę­ce­go skarb­ca de­na­ry z na­pi­sem Mo­ne­ta Piz­ren­si. W tym cza­sie mia­sto wy­ra­sta na je­den z naj­waż­niej­szych ośrod­ków w ca­łym re­gio­nie, a je­go po­ten­cjał eko­no­micz­ny i zna­cze­nie po­li­tycz­ne mo­że być po­rów­ny­wal­ne z ów­czes­nym sta­tu­sem Poz­na­nia, Ka­li­sza czy Gnie­zna.

DENAR PYZDRSKI, ODRYS HERMANNA DANNENBERGA Z 1879

PLAN MIASTA ŚREDNIOWIECZNEGO WG J. WIDAWSKIEGO: 1. BRAMA KALISKA, 2. BRAMA POZNAŃSKA, 3. BRAMA TORUŃSKA,
4. ZAMEK KRÓLEWSKI, 5. KOŚCIÓŁ I KLASZTOR FRANCISZKANÓW, 6. KOŚCIÓŁ PARAFIALNY

MIASTO WIDZIANE OD WSCHODU. PO LEWEJ KLASZTOR POFRANCISZKAŃSKI, A ZA NIM WIEŻA KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO
NA PRAWO OD KLASZTORU WZNOSI SIĘ "ZAMEK", A NIECO DALEJ - SZKOŁA PODSTAWOWA I HALA SPORTOWA (Z MURALEM)

P

o tragicznej śmierci Przemysła IIPrzemysł II został zamordowany podczas nieudanej próby porwania dokonanej z inspiracji margrabiów brandenburskich Wiel­ko­pol­ska, a wraz z nią Pyz­dry, pod­le­ga­ją ko­lej­no pod władz­two Wła­dy­sła­wa Ło­kiet­ka (zm. 1333), Wa­cła­wa II (zm. 1305), Hen­ry­ka gło­gow­skie­go (zm. 1309), je­go sy­nów i wresz­cie po­now­nie Wła­dy­sła­wa Ło­kiet­ka, któ­ry wła­śnie tu­taj w 1318 pod­czas zjaz­du ry­cer­stwa wiel­ko­pol­skie­go po­dej­mu­je de­cy­zję o wy­sła­niu pro­śby do pa­pie­ża Ja­na XXII o zgo­dę na ko­ro­na­cję kró­lew­ską. W ro­ku 1331, pod­czas woj­ny pol­sko-krzy­żac­kiej, w Pyz­drach prze­by­wa syn Ło­kiet­ka, ksią­żę Ka­zi­mierz (póź­niej­szy król Ka­zi­mierz Wiel­ki). Do­wie­dziaw­szy się o tym Krzy­ża­cy po­dej­mu­ją pró­bę je­go schwy­ta­nia, zbroj­nie na­jeż­dża­jąc mia­sto i gród wa­row­ny, któ­re w wy­ni­ku te­go ata­ku ule­ga­ją cał­ko­wi­te­mu znisz­cze­niu. Nie­speł­na de­ka­dę po tych wy­da­rze­niach król Ka­zi­mierz (zm. 1370) ota­cza Pyz­dry mu­ra­mi obron­ny­mi, a we wschod­niej czę­ści mia­stecz­ka, na wy­so­kiej rzecz­nej skar­pie roz­po­czy­na bu­do­wę mu­ro­wa­ne­go zam­ku.

REKONSTRUKCJA ZAMKU KAZIMIERZOWSKIEGO WG B. ŻELAWSKIEJ

W

zniesiona przez Kazimierza Wiel­kie­go wa­row­nia już od po­cząt­ku swo­je­go ist­nie­nia peł­ni funk­cję re­zy­den­cji kró­lew­skiej o du­żym zna­cze­niu po­li­tycz­nym, co po­twier­dza­ją czę­ste wi­zy­ty su­we­re­nów i wy­da­rze­nia o cha­rak­te­rze mię­dzy­na­ro­do­wym. Jej bu­dow­ni­czy od­wie­dza za­mek co naj­mniej je­de­na­sto­krot­nie od­by­wa­jąc tu spot­ka­nia dy­plo­ma­tycz­ne i spra­wu­jąc są­dy, m.in. w dniu 6 wrze­śnia 1345 pod­pi­su­je wraz z Bol­kiem Ma­łym (so­jusz­ni­kiem) i po­sła­mi kró­la Czech Ja­na Luk­sem­bur­skie­go (wro­ga) ro­zejm, na mo­cy któ­re­go wstrzy­ma­ne zo­sta­ją dzia­ła­nia zbroj­ne na po­gra­ni­czu pol­sko-ślą­sko-cze­skim. W Pyz­drach by­wa rów­nież kró­lo­wa Jad­wi­ga An­de­ga­weń­ska, Wła­dy­sław Ja­gieł­ło (udo­ku­men­to­wa­no aż 18 je­go wi­zyt) i Ka­zi­mierz Ja­giel­loń­czyk. W 1382 ro­ku, u schył­ku pa­no­wa­nia Lud­wi­ka An­de­ga­weń­skie­go (zm. 1382) wa­row­nię zaj­mu­ją od­dzia­ły wę­gier­skie ja­ko za­staw na rzecz mar­gra­bie­go bran­den­bur­skie­go Zyg­mun­ta Luk­sem­bur­czy­ka (zm. 1437), kan­dy­da­ta do pol­skie­go tro­nu i przy­szłe­go mę­ża cór­ki Lud­wi­ka, Ma­rii An­de­ga­weń­skiej (zm. 1395).

MURAL HISTORYCZNY (PRZY UL. 3 MAJA) PRZEDSTAWIAJĄCY NAJWAŻNIEJSZE WYDARZENIA Z DZIEJÓW MIASTA
JEGO CENTRALNĄ CZĘŚĆ ZAJMUJE WYOBRAŻENIE ZAMKU Z KOŃCA XIV WIEKU

W

roku 1383 wojska te sta­wia­ją czo­ła oblę­że­niu ry­cer­stwa pol­skie­go - stron­ni­ków księ­cia ma­zo­wiec­kie­go Sie­mo­wi­ta IV (zm. 1426) i dru­gie­go z kan­dy­da­tów do ko­ro­ny, któ­ry ko­rzy­sta­jąc z trwa­ją­cej w Wiel­ko­pol­sce woj­ny do­mo­wej Grzy­ma­li­tów z Na­łę­cza­mi na­jeż­dża Pyz­dry i zdo­by­wa je po ho­no­ro­wej ka­pi­tu­la­cji obroń­ców zam­ku. Wy­da­rze­nie to okreś­la­ne jest ja­ko pierw­sza na zie­miach pol­skich wal­ka zbroj­na przy uży­ciu bro­ni pal­nej. Tak wspo­mi­na je kro­ni­karz Jan­ko z Czarn­ko­wa: Zda­rzy­ło się, nim mia­sto zo­sta­ło od­da­ne zie­mia­nom, że pe­wien pusz­karz Bar­to­sza wy­rzu­cił z po­wietrz­nej pisz­cze­li (de aero pi­xi­de) ka­mień do bra­my miej­skiej, któ­ry prze­biw­szy dwa jej zam­knię­cia, ude­rzył w przy­glą­da­ją­ce­go się te­mu, a sto­ją­ce­go na uli­cy po dru­giej stro­nie bra­my, ple­ba­na Mi­ko­ła­ja z Bie­cho­wa, z tak wiel­ką si­łą, iż od te­go ude­rze­nia padł on i na­tych­miast wy­zio­nął du­cha [...]. Oblę­że­nie zam­ku trwa trzy dni, a je­go za­ło­ga pod­da­je się, gdy za­bra­kło pa­szy dla ko­ni.

UNOSZĄCY SIĘ NAD ZAMKIEM DUCH PLEBANA MIKOŁAJA I STOJĄCA POD MURAMI ARMATKA
NAWIĄZUJĄ BEZPOŚREDNIO DO WYDARZEŃ Z 1383 ROKU

O

d lat 20. XV wieku zamek w Pyzdrach sta­no­wi opra­wę wien­ną (za­bez­pie­cze­nie po­sa­gu) pol­skich mo­nar­chiń: Zo­fii Hol­szań­skiej (mał­żon­ki Wła­dy­sła­wa Ja­gieł­ły, zm. 1461), El­żbie­ty Ra­ku­szan­ki (żo­ny Ka­zi­mie­rza Ja­giel­loń­czy­ka, zm. 1505) i Bo­ny Sfor­zy (żo­ny Zyg­mun­ta Sta­re­go, zm. 1557), w któ­rych imie­niu ma­jąt­kiem tym za­rzą­dza­ją sta­ro­sto­wie. W la­tach 1436-44 urząd sta­ro­sty pia­stu­je An­drzej z Lu­bi­na her­bu Ogoń­czyk (zm. 1444), przed 1473 – Jan Hiń­cza z Ro­go­wa (zm. 1473), a w okre­sie od 1485 do 1491 – Am­bro­ży Pam­pow­ski z Pam­po­wa (zm. 1510). Mniej wię­cej w po­ło­wie ko­lej­ne­go stu­le­cia, co po­kry­wa się w cza­sie z prze­ka­za­niem zam­ku pod opie­kę dzier­żaw­ców-te­nu­ta­riu­szy, za­czy­na on po­pa­dać w za­nie­dba­nie, a w ro­ku 1564 je­go stan okre­śla­ny jest już ja­ko zły. Prze­pro­wa­dzo­na wów­czas lu­stra­cja wy­ka­zu­je ru­inę jed­nej z bram, po­pę­ka­ne mu­ry, a tak­że brak nie­któ­rych drzwi i nie­szczel­ne da­chy. Z tej­że lu­stra­cji do­wia­du­je­my się rów­nież, że daw­na re­zy­den­cja kró­lew­ska nie po­sia­da już do­mu po­łu­dnio­we­go, któ­re­go miej­sce za­jął mur kur­ty­no­wy i go­spo­dar­czy przy­gró­dek, oraz do­mu wschod­nie­go, za­stą­pio­ne­go przez XVI-wiecz­ną ka­mie­ni­cę mu­ro­wa­ną.

WIDOK "ZAMKU" OD STRONY POŁUDNIOWEJ

C

hoć w czasach nowożytnych Pyzdry wciąż sta­no­wią sto­li­cę po­wia­tu są­do­we­go, to zna­cze­nie za­rów­no zam­ku i mia­sta ule­ga po­stę­pu­ją­cej mar­gi­na­li­za­cji, na co wpływ ma m.in. zmia­na prze­bie­gu szla­ków ko­mu­ni­ka­cyj­nych. Jesz­cze w la­tach 20. XVII wie­ku sta­ro­sta pyzdr­ski Adam Sę­dzi­wój Czarn­kow­ski her­bu Na­łęcz (zm. 1627) po­dej­mu­je się re­mon­tu sie­dzi­by urzę­dów sta­ro­ściń­skich, w wy­ni­ku któ­re­go za­mek i wszyst­kie bu­dyn­ki je­go czę­ścią re­stau­ro­wa­ne, czę­ścią z grun­tu wy­bu­do­wa­ne, jed­nak już trzy de­ka­dy póź­niej na­jeż­dża­ją ją i czę­ścio­wo nisz­czą woj­ska szwedz­kie z kor­pu­su gen. Dou­gla­sa (1656). Stan zam­ku w ro­ku 1656 opi­su­je frag­ment lu­stra­cji: […] Przy mu­rach ka­mie­ni­ca wiel­ka, do tej ka­mie­ni­cy drzwi dwo­je […] Wscho­dy w gó­rę do­bre. Na gó­rze sień […] w tej sie­ni ko­min mu­ro­wa­ny, po­sadz­ka ce­gla­na […] z tej sie­ni iz­ba wiel­ka, w któ­rej piec bez ko­ro­nek i ko­min mu­ro­wa­ny do­bry, ła­wy ko­ło pie­ca, po­sadz­ka astry­cho­wa drew­nia­na […] z któ­rej iz­by scho­dek do skle­pu […]. Z sion­ki ma­łej wschod na gó­rę do sie­ni, w któ­rej drzwi ani okien nie masz, po­so­wa zła. Z tej sie­ni po­kój po wschod­ku okrąg­łym, do nie­go drzwi na że­laz­nych za­wia­sach, piec na któ­rym ko­ron nie masz i ko­min mu­ro­wa­ny […] astry­chem po­ło­żo­no w tym po­ko­ju, dziu­ra na dół wiel­kiej iz­by się za­ła­ma­ła w tym po­ko­ju. Z te­go po­ko­ju drzwi do kom­na­ty tar­ci­ca­mi prze­gro­dzo­nej, okien tam­że nie masz, po­sadz­ka astry­cho­wa zła […].

WIDOK WSPÓŁCZESNY "ZAMKU" NA PIĘKNYM MURALU PRZY UL. NADRZECZNEJ

N

a początku XVIII wieku przez Pyz­dry prze­cho­dzą woj­ska sas­kie, szwedz­kie oraz pol­skie, i nie trze­ba chy­ba ni­ko­go prze­ko­ny­wać, że za­rów­no dla zam­ku jak i mia­stecz­ka ta­ki sce­na­riusz ozna­cza po­wszech­ne gra­bie­że, znisz­cze­nia, a wraz z ni­mi po­stę­pu­ją­cy upa­dek de­mo­gra­ficz­ny i eko­no­micz­ny. Przy­pusz­czal­nie więc już w pierw­szej po­ło­wie te­go stu­le­cia zły stan tech­nicz­ny zam­ku zmu­sza sta­ro­stów do je­go opusz­cze­nia i wkrót­ce po­tem bu­dow­la po­pa­da w ru­inę. Jesz­cze w 1765 sta­ro­sta Mi­chał Skó­rzew­ski (zm. 1790) po­dej­mu­je się tu­taj ja­kichś re­mon­tów, ale za­le­dwie trzy la­ta póź­niej woj­ska ro­syj­skie ści­ga­jąc kon­fe­de­ra­tów bar­skich po­now­nie nisz­czą mia­sto, a wraz z nim za­mek. Po dru­gim roz­bio­rze Pol­ski, w ro­ku 1793 Pyz­dry sta­ją się czę­ścią no­wej pro­win­cji, zwa­nej Pru­sa­mi Po­łu­dnio­wy­mi. Wkrót­ce po­tem, de­cy­zją no­wych władz po­zo­sta­ło­ści za­mku zo­sta­ją ro­ze­bra­ne, a w je­go miej­scu po­wsta­je wię­zie­nie oraz spich­lerz.

"ZAMEK" NA XIX-WIECZNEJ ILUSTRACJI

W

następstwie zniszczeń spowodowanych po­ża­rem mia­sta z 1814 ro­ku wła­dze pru­skie do­ko­nu­ją re­gu­la­cji je­go ukła­du urba­ni­stycz­ne­go, w kon­se­kwen­cji cze­go nie­mal do­szczęt­nie ro­ze­bra­ne zo­sta­ją za­cho­wa­ne jesz­cze do te­go cza­su for­ty­fi­ka­cje miej­skie. Za­le­dwie rok póź­niej, w wy­ni­ku po­sta­no­wień kon­gre­su wie­deń­skie­go Pyz­dry włą­czo­ne zo­sta­ją w ob­szar Im­pe­rium Ro­syj­skie­go, a nie­daw­no wy­sta­wio­ne bu­dyn­ki, oprócz funk­cji pe­ni­ten­cjar­nych, słu­żą od­tąd za naj­da­lej wy­su­nię­ty za za­chód car­ski Urząd Cel­ny. Mniej wię­cej w po­ło­wie XIX wie­ku, po prze­nie­sie­niu wię­zie­nia do Sie­ra­dza, bu­dow­la […] prze­szła na wła­sność, dro­gą li­cy­ta­cji, w rę­ce Sza­ga­now­skich, któ­rzy sprze­da­li ją Ży­do­wi Mar­ku­so­wi, miesz­kań­co­wi mia­sta Poz­nań w Pru­sach; i ten osta­tni prze­bu­do­waw­szy ten­że bu­dy­nek na skład zbo­żo­wy sprze­dał miesz­kań­co­wi osa­dy Pyz­dry Ży­do­wi Miel­żyń­skie­mu. W związ­ku z po­wyż­szym oma­wia­ny bu­dy­nek nie przed­sta­wia w obec­nym cza­sie żad­nych śla­dow sta­ro­żyt­no­ści […] (1901). War­to do­dać, że obok wspom­nia­ne­go spich­rza, na po­cząt­ku XX wie­ku za­in­sta­lo­wa­ny zo­sta­je młyn mo­to­ro­wy, a już po woj­nie na mu­rach skrzy­dła za­chod­nie­go po­wsta­je ma­ga­zyn lo­kal­nych za­kła­dów włó­kien­ni­czych.

WSCHODNI BRZEG WARTY Z "ZAMKIEM" I ZESPOŁEM POKLASZTORNYM,
RYCINA JANA OLSZEWSKIEGO Z 1904 ORAZ FOTOGRAFIA Z CZASÓW I WOJNY ŚWIATOWEJ

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

Z

amek wzniesiono we wschodniej części mia­stecz­ka, na skar­pie po­nad do­li­ną War­ty, dzię­ki cze­mu gó­ro­wał on nad ca­łym oto­cze­niem. By­ła to ty­po­wa wa­row­nia miej­ska - je­dy­ne doj­ście do niej wio­dło od stro­ny Ryn­ku, od któ­re­go od­dzie­la­ły ją for­ty­fi­ka­cje o nie­zna­nej dziś kon­struk­cji. Plan zam­ku zbli­żo­ny był do pro­sto­ką­ta o wy­mia­rach 49,5 × 60,5 me­trów, a je­go układ obej­mo­wał czte­ry usta­wio­ne wo­kół dzie­dziń­ca bu­dyn­ki, któ­rych ze­wnętrz­ne ścia­ny two­rzy­ły ce­gla­ny mur o sze­ro­ko­ści 1,5 do 1,8 me­tra. Mur ten wzmac­nia­ły roz­miesz­czo­ne re­gu­lar­nie przy­po­ry (od­zwier­cie­dla­ją­ce we­wnętrz­ne po­dzia­ły po­szcze­gól­nych skrzy­deł) oraz nie­wiel­kie wie­że, z któ­rych przy­naj­mniej jed­na mie­ści­ła la­try­nę obsłu­gu­ją­cą pię­tra do­mu pół­noc­ne­go i wschod­nie­go.

GOTYCKA PRZYPORA WE WSCHODNIEJ ELEWACJI DAWNEGO SPICHRZA

F

unkcję reprezentacyjną peł­nił dwu­trak­to­wy, za­pew­ne trój­kon­dyg­na­cyj­ny pa­łac, wznie­sio­ny przy mu­rze wschod­nim, na pla­nie pro­sto­ką­ta o bo­kach 48 x 15 me­trów. Wzdłuż je­go za­chod­niej ele­wa­cji od­kry­to ma­syw­ne pod­po­ry mu­ro­wa­ne­go gan­ku, nie­ukoń­czo­ne­go jed­nak we­dług pier­wot­nej kon­cep­cji. Po­zo­sta­łe bu­dyn­ki przy­pusz­czal­nie rów­nież li­czy­ły po trzy kon­dyg­na­cje, choć ich układ był już tyl­ko jed­no­trak­to­wy. Nad ca­ło­ścią gó­ro­wa­ła gra­nia­sta wie­ża o pla­nie zbli­żo­nym do kwa­dra­tu (o bo­ku 10 me­trów), usy­tu­owa­na w pół­noc­no-za­chod­nim na­roż­ni­ku ze­spo­łu zam­ko­we­go. Obok niej, w kur­ty­nie za­chod­niej umiesz­czo­no bra­mę pro­wa­dzą­cą do mia­sta.

REKONSTRUKCJA ZAMKU XV-WIECZNEGO WG J. SERAFINA

W

XVI wieku rozpoczął się proces roz­biór­ki go­tyc­kiej za­bu­do­wy, za­po­cząt­ko­wa­ny wy­bu­rze­niem do­mu po­łu­dnio­we­go, któ­re­go pół­noc­ny mur ma­gi­stral­ny po ob­ni­że­niu słu­żył od­tąd już tyl­ko ja­ko kur­ty­na. Bra­mę za­chod­nią za­stą­pio­no prze­jaz­dem wy­cho­dzą­cym w kie­run­ku po­łu­dnio­wym, pro­wa­dzą­cym na te­ren go­spo­dar­cze­go przy­gród­ka, któ­rę­dy od­tąd od­by­wa­ła się ko­mu­ni­ka­cja z mia­stem. Przed ro­kiem 1564 ro­ze­bra­no też pa­łac kró­lew­ski lub je­go część, na mu­rach któ­re­go wznie­sio­no dom okre­śla­ny w ar­chi­wa­liach jako ka­mie­ni­ca mu­ro­wa­na […] z wie­życz­ką z fun­da­men­tu aż do wierz­chu gma­chów wy­mu­ro­wa­ną, ma­łą, wą­ską. W tym cza­sie nie ist­niał już dom pół­noc­ny - je­go miej­sce za­ję­ły bu­dyn­ki wy­ko­na­ne z ma­te­ria­łów nie­trwa­łych, przy­pusz­czal­nie kon­struk­cji sza­chul­co­wej. Ko­lej­ne zmia­ny, pro­wa­dzo­ne przed 1627, 1765 i po za­ję­ciu Pyzdr przez ad­mi­ni­stra­cję pru­ską, do­pro­wa­dzi­ły do nie­mal cał­ko­wi­te­go za­ni­ku śred­nio­wiecz­nej za­bu­do­wy zam­ku kró­lew­skie­go.

ELEWACJA WSCHODNIA BUDYNKU WZNIESIONEGO NA FUNDAMENTACH DAWNEGO PAŁACU KRÓLEWSKIEGO

PÓŁNOCNA ZABUDOWA "ZAMKU" POCHODZI Z XIX I XX WIEKU

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

STAN OBECNY

W

zachowanej w obrębie dawnego zam­ku kró­lew­skie­go gru­pie bu­dyn­ków nie­wie­le po­zo­sta­ło śla­dów daw­nych cza­sów – dziś prze­wa­ża tu­taj za­bu­do­wa z XIX i XX wie­ku. Do­mi­nu­je w niej wznie­sio­ny na mu­rach śre­dnio­wiecz­nych gmach, daw­niej spich­lerz, któ­re­go wiek zdra­dza­ją go­tyc­kie ce­gla­ne przy­po­ry. Obec­nie w za­bu­do­wa­niach tych mie­ści się za­kład pro­duk­cyj­ny i (praw­do­po­dob­nie) pry­wat­ne lo­ka­le miesz­kal­ne. Nie­opo­dal, w skrzy­dle wschod­nim klasz­to­ru po­fran­cisz­kań­skie­go funk­cjo­nu­je Mu­ze­um Re­gio­nal­ne, gdzie zo­ba­czyć moż­na m.in. przed­mio­ty sta­no­wią­ce daw­ne wy­po­sa­że­nie zam­ku kró­lew­skie­go.

PRZY WEJŚCIU DO MUZEUM

Teren prywatny. „Zamek” moż­na jed­nak do­kład­nie obej­rzeć w ra­mach wy­ciecz­ki uli­ca­mi Nad­rzecz­ną i Zam­ko­wą. Mu­ze­um otwar­te od wtor­ku do nie­dzie­li w go­dzi­nach: sprawdź. Ce­ny bi­le­tów sym­bo­licz­ne.

„Zamek” obej­dzie­my w 20-30 mi­nut. Na obej­rze­nie mu­ra­li, dwóch ko­ścio­łów i wi­zy­tę w mu­ze­um war­to za­re­zer­wo­wać co naj­mniej dwie go­dzi­ny.

Brak ograniczeń PAŻP dla lo­tów re­kre­acyj­nych. Ze wzglę­du na brak za­bu­do­wy i atrak­cyj­ną per­spek­ty­wę naj­le­piej do pod­nieb­nej fo­to­gra­fii na­da­ją się te­re­ny po­ło­żo­ne na wschod­nim brze­gu rze­ki.

MALOWNICZE ROZLEWISKA WARTY U PODNÓŻA SKARPY ZAMKOWEJ

DOJAZD

M

iasto położone jest około 70 km na po­łu­dnio­wy-wschód od Poz­na­nia, przy dro­dze wo­je­wódz­kiej nr 442 łą­czą­cej Gnie­zno z Ka­li­szem. "Za­mek" stoi przy - a jak­że - ul. Zam­ko­wej, ok. 300 me­trów na wschód od Ryn­ku. Aby do­stać się z cen­trum mia­stecz­ka na wschod­ni brzeg rze­ki (punkt wi­do­ko­wy), na­le­ży prze­kro­czyć most i tuż za nim skrę­cić w pra­wo w przy­droż­ny par­king, a na­stęp­nie mi­nąć go i kie­ro­wać się dro­gą grun­to­wą w stro­nę War­ty. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa)

Samochód parkujemy na Ryn­ku (w 2023 w re­mon­cie) lub np. przy ul. Zam­ko­wej.

LITERATURA

1. M. Brzeziński: Pyzdry – wielka historia małego miasta, www.miastopoznaj.pl
2. L. Kajzer, T. Olszacki: Zamek w Pyzdrach w świetle badań ar­chi­tek­to­nicz­no-arch­eo­lo­gicz­nych, Fon­tes Arch­ae­olo­gi­ci Pos­na­nien­ses 47/2011
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
4. T. Olszacki, A. Różański: Badania terenowe zamków z obszarów Wiel­ko­pol­ski i Pol­ski Cen­tral­nej w XXIw., Wyd. Pol­skie­go To­wa­rzy­stwa Przy­jaciół Nauk 2017
5. T. Olszacki, P. Lasek: Zanim powstała Rzeczpospolita - zam­ki Kró­le­stwa Pol­skie­go w do­bie póź­ne­go...
6. T. Olszacki: Zapomniany zamek królewski w Pyzdrach, Ad Rem 1/2010
7. B. Paszkiewicz: Monety z kościoła św. Mikołaja w Gieczu, Biblioteka Studiów Lednickich t. XV
8. T. Poklewski-Koziełł: Studia o zamkach średniowiecznych, Instytut Archeologii i Et­no­lo­gii PAN 2012
9. A. Szczerba: Prawnoadministracyjna ochrona zabytków..., In­sty­tut Ar­che­olo­gii UŁ 2012
10. A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019

WIDOK MIASTA OD WSCHODU

W pobliżu:
Jarocin - relikty zamku szlacheckiego z XVI w., tzw. Skarbczyk, 32 km
Konin-Gosławice - zamek biskupów poznańskich z XV w., 50 km
Koźmin Wielkopolski - zamek królewski z XIV w., przebudowany, 50 km
Kórnik - zamek rycerski z XIV w., przebudowany, 50 km

WARTO ZOBACZYĆ:

Sąsiadujący z zamkiem od południa ko­ściół i klasz­tor z XIV wie­ku na­le­ży do gro­na naj­star­szych za­byt­ków ar­chi­tek­tu­ry fran­cisz­kań­skiej w Wiel­ko­pol­sce. Gmach ten słu­żył zgro­ma­dze­niu za­kon­ne­mu do 1864 ro­ku, gdy wła­dze car­skie do­ko­na­ły ka­sa­ty za­ko­nu. Obec­nie ko­ściół (p.w. Ścię­cia Gło­wy św. Ja­na Chrzci­cie­la) peł­ni funk­cję fi­lii świą­ty­ni pa­ra­fial­nej, na­to­miast wschod­nie skrzy­dło klasz­tor­ne go­ści eks­po­zy­cje na­le­żą­ce do Mu­ze­um Zie­mi Pyzdr­skiej (ul. Ka­li­ska).

Po drugiej stronie ul. Ka­li­skiej, na stro­mym wzgó­rzu stoi ko­ściół far­ny p.w. Na­ro­dze­nia NMP wznie­sio­ny na prze­ło­mie XIV i XV wie­ku w sty­lu póź­no­go­tyc­kim i grun­tow­nie prze­bu­do­wa­ny w wie­ku XIX. Ma on for­mę trój­na­wo­wej ba­zy­li­ki z zam­knię­tym wie­lo­kąt­nie pre­zbi­te­rium oraz ma­syw­ną wie­żą, któ­rej ne­o­go­tyc­kie blan­ko­wa­nie na­da­je jej po­zor­nych cech obron­nych.

Zespół kolorowych kamienic usy­tu­owa­nych przy ul. Nad­rzecz­nej, u stóp daw­ne­go klasz­to­ru. Ich przed­sta­wia­ją­ce wy­obra­że­nie daw­nych uli­czek mia­sta barw­ne de­ko­ra­cje wy­ko­na­ne zo­sta­ły przez gru­pę MUR-ALL, twór­cę wie­lu wiel­ko­pol­skich mu­ra­li słyn­nych ma­lo­wi­deł ścien­nych. Ko­lek­cję pyzdr­skich mu­ra­li uzu­peł­nia wy­mie­nio­ny wcze­śniej w tek­ście mu­ral hi­sto­rycz­ny (ha­la spor­to­wa przy ul. 3 ma­ja) oraz tzw. mu­ral nad War­tą (ul. Nad­rzecz­na). Tuż obok ka­mie­nic pną się w górę scho­dy, któ­re w 2018 ro­ku ude­ko­ro­wa­no barw­ną mo­zai­ką przed­sta­wia­ją­cą wę­go­rza.

W pobliżu wsi Borzykowo, 3 km na pół­noc od zam­ku, przez 104 la­ta (1815-1919) funk­cjo­no­wa­ło przej­ście gra­nicz­ne mię­dzy za­bo­ra­mi ro­syj­skim i pru­skim. Jego ist­nie­nie „upa­mięt­nia” usta­wio­ny przy dro­dze wo­je­wódz­kiej nr 442 sym­bo­licz­ny po­ste­ru­nek gra­nicz­ny z rzeź­bio­ny­mi po­sta­cia­mi pru­skie­go i ro­syj­skie­go żan­dar­ma.

We wsi Pietrzyków (5 km na wschód od zam­ku) od­bi­ja na po­łu­dnie grun­to­wa dro­ga, któ­rą do­trze­my do Bia­łych Gór, czy­li nie­zwy­kle rzad­kich w na­szym kra­ju wydm śród­lą­do­wych. Są­siedz­two wo­dy i ogrom­nych po­ła­ci łąk spra­wia, że wio­sną miej­sce to wy­peł­nia śpiew pta­ków i… wrzask źle wy­cho­wa­nych ba­chorów (pla­ga w do­bie po­wszech­ne­go upad­ku kul­tu­ry). Miej­sce to więc po­le­cam prze­de wszyst­kim w go­dzi­nach po­ran­nych lub po­za se­zo­nem.

Nieco dalej na wschód, we wsi Cią­żeń (10 km od zam­ku) pięk­ny ro­ko­ko­wy pa­łac, wznie­sio­ny dla bi­sku­pa poz­nań­skie­go Te­odo­ra Czar­to­ry­skie­go w la­tach 1758-68. Jest to trój­kon­dyg­na­cyj­na bu­dow­la na­kry­ta man­sar­do­wym da­chem, któ­rej ele­wa­cje, choć już nie­co za­nie­dba­ne, za­chwy­ca­ją (zwłasz­cza w czę­ści po­łu­dnio­wej) wspa­nia­łą de­ko­ra­cją stiu­ko­wą. Gmach obec­nie znaj­du­je się w rę­kach poz­nań­skie­go Un­iwer­sy­te­tu Ada­ma Mic­kie­wi­cza i nie jest udo­stęp­nio­ny do zwie­dza­nia. Prze­cho­wy­wa­ny jest w nim je­den z naj­więk­szych w Eu­ro­pie zbio­rów li­te­ra­tu­ry ma­soń­skiej, a tak­że rzad­kie pi­sma brac­twa ró­żo­krzy­żow­ców. Ota­cza­ją­ce pa­łac za­ło­że­nie par­ko­we po­zo­sta­je otwar­te dla wszyst­kich.

tekst: 2023
fotografie: 2021, 2023
© Jacek Bednarek