Żaganiu funkcjonowały w średniowieczu dwa zamki. Starszy z nich zbudowany został przez piastowskiego księcia Przemka prawdopodobnie w pierwszym kwartale XIII wieku w północno-zachodniej części miejscowości. Znaczenie tej warowni zmalało w związku z rozwojem miasta ku wschodowi i tutaj na jego obrzeżach około 1280 roku książę Konrad III Garbaty wzniósł nową siedzibę. Stary zamek z wieżą mieszkalną przekazany został wówczas augustynianom (1299), którzy przebudowali go na klasztor. Na temat średniowiecznych losów tych budowli źródła solidarnie milczą. W dokumentach wzmiankowany jest rok 1351 określający datę pierwszego wielkiego pożaru młodszej z wymienionych warowni, związaną też zapewne z jej późniejszą odbudową. Po dwóch kolejnych pożarach w 1486 i w 1495 książę saski Albrecht albo jego następcy: książę Georg (1500-39) lub dopiero Seyfried von Promnitz (1569-97) przekształcili zniszczony kompleks zabudowań w nowoczesne założenie renesansowe o charakterze obronnym z czterema półkolistymi bastejami w narożach.
PAŁAC WIDZIANY OD STRONY OGRODÓW
W
1628 roku Żagań z okolicznymi dobrami wykupił od Ferdynanda II Habsburga naczelny dowódca wojsk cesarskich w wojnie trzydziestoletniej Albrecht Eusebius Václav z Valdstejna, znany również jako generał Wallenstein. Na jego polecenie w miejscu wcześniejszego zamku rozpoczęto budowę manierystycznej rezydencji typu palazzo in fortezza z fosą i trzema potężnymi bastejami, o której rozmachu może świadczyć fakt, że w celu wytyczenia osi widokowej wyburzono aż 75 mieszczańskich domów. Do sporządzenia planów Wallenstein zatrudnił włoskiego architekta Vicenzo Boccaciego, nigdy nie doczekały się one jednak pełnej realizacji, gdyż prace budowlane przerwała tragiczna śmierć magnata w roku 1634.
LITOGRAFIA TH. HENNICKE Z TEKI A. DUNCKLERA, W. POŁOWA XIX WIEKU
Albrecht Vaclav Eusebius z Valdstejna przyszedł na świat 24 września 1583 w rodzinie drobnej szlachty w Hermanicach, Czechy. Po zakończeniu nauki, którą pobierał najpierw u jezuitów, a później na uniwersytetach w Bolonii i Padwie, wstąpił do wojska i z tą formacją związał się na całe życie. Albrecht zyskał rozgłos jako dowodzący wojsk cesarskich w wojnie 30-letniej, odnosząc ważne zwycięstwa nad wojskami państw protestanckich i zdobywając dla Ferdynanda Habzburga Meklemburgię oraz Pomorze Zachodnie. W 1625 z własnych pieniędzy, uzyskanych drogą spadku po nieatrakcyjnej, ale bogatej żonie, wystawił 40-tysięczną armię, utrzymującą się nie z żołdu, a jedynie ze zdobyczy wojennych. Po serii sukcesów militarnych Wallenstein awansował do rangi księcia Friedlandu, a w 1628 otrzymał księstwo żagańskie tytułem części należności za żołd, z płaceniem którego zalegali mu Habzburgowie. Po objęciu Żagania rozpoczął on na tych terenach szeroką akcję rekatolizacyjną z jednym, jedynym wyjątkiem w osobie luterańskiego astrologa Johannesa Keplera, którego pomimo wrogiej wiary sprowadził do miasta, oferując mu obserwatorium, drukarnię i wysoką pensję. Nie licząc się z protestami Albrecht wprowadził też obowiązek dokumentowania przez szlachtę prawa do własności ziemskiej, tworząc kodeks Corpus Privilegorium Ducatus Saganensis zawierający wykaz przywilejów, nadań wieczystych i patentów lennych dla szlachty, klasztorów, miast oraz cechów.
Horoskop Wallensteina postawiony przez Johannesa Kepplera w 1608 roku
Sukcesy hrabiego, jego ambicje i rekwizycje dokonywane przez jego armię przyniosły mu wielu wrogów, także we własnym obozie. Tym bardziej, że z upływem długiej wojny zaczął on przejawiać niechęć do atakowania wojsk przeciwnika. Po cichu planował nawet przejść na stronę protestancką, sprawa jednak stała się głośna i w 1634 cesarz podpisał dokument usuwający Wallensteina z zajmowanego stanowiska oraz akt zarzucajcy mu zdradę stanu. Wyczuwając niebezpieczeństwo Albrecht zdecydował się na ucieczkę do swego niedawnego wroga - Szwedów. Nigdy tam jednak nie dotarł, gdyż 24 lutego 1634 został zamordowany przez oficerów wiernych cesarzowi. Pochowano go w stolicy księstwa Friedlandu Jicinie.
Albrecht z Valdstejna był człowiekiem wykształconym i inteligentym, a zarazem stanowczym oraz bezwzględnym w dążeniu do założonych celów. Tym bardziej dziwi więc, że ów zniewieściały knížepan z bajeczki o Rumcajsie to właśnie historyczny Wallenstein, którego twórca bajki Radek Pilar wyraźnie nie lubił. Lubili go natomiast i cenili naziści, stąd jedna z elitarnych dywizji niemieckich w czasie drugiej wojny światowej miała nosić nazwę Waffen-SS Wallenstein.
ELEWACJA FRONTOWA (PÓŁNOCNA) PAŁACU
W
1648 właścicielem Żagania i okolic został minister na dworze austriackiego cesarza Leopolda I, książę Vaclav Eusebius von Lobkovic. Nie przypadła mu najwyraźniej do gustu wcześniejsza koncepcja Wallensteina, ponieważ około roku 1660 rozpoczął on nową inwestycję opartą na projektach włoskiego mistrza murarskiego Antoniego Della Porty. W rezultacie do roku 1693 powstało imponujące manierystyczno-barokowe założenie pałacowe wzorowane na głównej siedzibie von Lobkoviców w czeskich Rudnicach. W 1785 roku posiadłość trafiła w ręce księcia Kurlandii i Semigalii Piotra Birona, który pięć lat później dokonał adaptacji pomieszczeń pałacu do wymagań rodziny książęcej. W 1795 Biron przeprowadził się do Żagania z Mitawy - stolicy Kurlandii, zabierając ze sobą bogatą kolekcję obrazów, m.in.: dzieła Rembrandta, Caravaggia, Canaletta, Brueghela. Odtąd wisiały one w odnowionym pałacu, w którym skrzydło wschodnie przeznaczono dla potrzeb artystycznych. Mieściło ono m.in: Salę Koncertową i Scenę Teatralną, gdzie wystawiano sztuki z udziałem przedstawicieli europejskiej czołówki aktorskiej. Po śmierci Piotra Birona rządy przejęła jego córka księżna Katarzyna Wilhelmina. Z tego okresu zachował się opis rezydencji wzmiankujący, iż ta wewnątrz nie całkiem jeszcze wykończona, ale jej dekoracja wewnętrzna już ukończona jest tak kosztowna i gustowna, że może ona zostać zaliczony do najpiękniejszych zamków w Niemczech.
PAŁAC NA PRZEDWOJENNYCH POCZTÓWKACH
Z
a czasów najmłodszej córki Birona, księżnej Doroty Dino Talleyrand-Perigord (1844-62), pałac stanowił prężny ośrodek skupiający elity europejskie, słynący zbiorami i spotkaniami możnych tego świata. Żagań odwiedzały wtedy takie znakomitości jak kompozytor Ferenz Liszt, królowie pruscy Wilhelm I i Wilhelm IV, podróżnik i geograf Alexander von Humboldt, literat Balzac, a być może również Chopin. Księżna wprowadziła liczne modernizacje zarówno w bryle samej budowli, jak i w jej otoczeniu, realizowane także przez jej następców: Napoleona Ludwika i Bosona I Talleyrand-Perigord - za czasów tego ostatniego przekształcono wystrój komnat, a dachy pałacu pokryto blachą cynkową. Ostatnim prawowitym księciem żagańskim był Howard Maurice de Talleyrand (1909-29), który sprzedał część pałacowych mebli, a większość obrazów przewiózł do francuskiego Valencay albo przekazał w depozyt muzeów.
FOSA ZAMKOWA NA POCZĄTKU XX WIEKU I OBECNIE, W CIĄGU OSTATNICH STU LAT NIEWIELE SIĘ TUTAJ ZMIENIŁO
P
o samobójczej śmierci Maurice'a w 1929 tytuł książęcy bezprawnie zawłaszczył jego bratanek Boson II de Talleyrand; uznany wkrótce za wroga państwa został on jednak pozbawiony obywatelstwa przez władze Trzeciej Rzeszy i w 1935 roku musiał opuścić Niemcy. Odtąd do 1939 w skonfiskowanym gmachu mieściło się muzeum wnętrz, a podczas wojny szpital wojskowy. Po okresie powojennej dewastacji, gdy służył on początkowo za spichlerz, a później jako magazyn przejściowy dla wywożonych do Rosji Sowieckiej zrabowanych dóbr, i kiedy rozproszeniu albo zniszczeniu uległy resztki wyposażenia, w latach 1965-1983 przeprowadzono na zamku długotrwałe prace zabezpieczająco-remontowe. Po remoncie umieszczono tutaj różne placówki kulturalne i urzędy.
PAŁACOWE WNĘTRZA NA PRZEDWOJENNYCH FOTOGRAFIACH: SALA KURLANDZKA (WYŻEJ) I SALON NIEBIESKI
Dino Talleyrand, księżniczka Kurlandii, hrabina Perigord urodziła się 21 sierpnia 1793 w Berlinie jako córka ostatniego księcia Kurlandii i Semigalii Piotra Birona i jego żony Doroty Medem. Uważa się, że na późniejszą postawę życiową księżnej ogromny wpływ miał jej nauczyciel Scypion Piatolli, dawny mnich, współtwórca Konstytucji 3 Maja i były bibliotekarz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W wieku piętnastu lat Dorotka zamarzyła o poślubieniu księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, stało się jednak inaczej i w 1808 pod naciskiem matki wyszła za mąż za Edmunda De Talleyrand-Perigord, księcia, bratanka ministra Napoleona Bonaparte Charles'a Talleyranda. Małżeństwo było kompletnie nieudane i wkrótce się rozpadło, przetrwała natomiast ogromna uczuciowa więź pomiędzy księżną a wspomnianym wujem jej męża. Charles uwielbiał Dorotę, traktował ją jak córkę (sam będąc kochankiem jej matki), wprowadził na europejskie salony zabierając na kongres wiedeński, a chwili śmierci uczynił główną spadkobierczynią jego ogromnego majątku.
Dorota Talleyrand była świetnie jak na tamte czasy wykształcona. Znała dobrze trzy języki, posiadała też wielki talent literacki, który pozwalał jej na oryginalny, wolny od salonowej maniery styl i dużą łatwość wypowiedzi. Wykorzystywała go w swych licznych listach, korespondując z możnymi ówczesnego świata polityki i kultury: Napoleonem I Bonaparte, Wilhelmem Angielskim, Aleksandrem I, literatem Dumasem, Balzakiem, Lisztem, Verdim, Chopinem. Wielu z nich gościło u niej we Francji, a następnie w Żaganiu, który objęła w 1846 roku po swojej siostrze Paulinie. W Żaganiu też przeżyła Dorota największą w swoim życiu miłość z młodszym od niej o lat 20 księciem Feliksem Lichnowskim, zamordowanym później podczas rewolucji w Niemczech. W końcowym okresie życia stworzyła wokół siebie patriarchalno-feudalny mit władczyni matki, poświęcając się głównie działalności charytatywnej fundując szpital, szkołę i kościół, wspomagając szkolną młodzież oraz ludzi ubogich. Dorota Talleyrand zmarła 19 września 1862 w Żaganiu. Tutaj też została pochowana w kościele p.w. św. Krzyża.
CHATEAU VALENCAY - FRANCUSKA REZYDENCJA TALLEYRANDÓW
redniowieczna warownia leżała w obrębie dzisiejszego dziedzińca pałacowego i była przypuszczalnie założeniem jednoskrzydłowym z wieżą bramną od zachodu. W XVI stuleciu istniejący kompleks przekształcono w renesansowy zespół obronny wyposażony w cztery półkoliste basteje i bramę wjazdową umiejscowioną w zachodniej części skrzydła północnego. Rozpoczęte w 1632 roku prace przy nowej siedzibie Wallensteina polegały na budowie, w oparciu o materiał rozbiórkowy ze starszego zamku, potężnego czterokątnego założenia palazzo in fortezza z trzema narożnymi bastejami, wznoszącego się 3 metry ponad dotychczasowy poziom gruntu. Jak wcześniej wspomniałem, inwestycja ta nie doczekała się końcowej realizacji i ostatecznie na jej miejscu w latach 1679-93 powstał manierystyczno-barokowy pałac wzniesiony na planie kwadratu o boku około 75 metrów. Cechujący się przede wszystkim mieszkalno-reprezentacyjnym przeznaczeniem i otoczony fosą gmach składał się z trzech pełnych skrzydeł oraz parawanowego skrzydła południowego, które było niższe od pozostałych.
SKRZYDŁO WSCHODNIE
W
latach 40-ych XIX wieku skrzydło południowe zostało rozebrane, zasypano również sąsiadującą z nim część suchej fosy, w ich miejscu stawiając symetryczne nasypy podjazdu i oranżerię. W tym okresie architekt zieleni Teichert przekształcił też park przyzamkowy, tworząc z niego wielką kompozycję powiązaną z rezydencją i doliną rzeki Bóbr.
WIDOK Z TARASU ZAMKOWEGO NA OGRÓD (SPONIEWIERANY PRZEZ SUSZĘ)
ałac w Żaganiu pozostaje miejscem użyteczności publicznej, powszechnie dostępnym przyczółkiem, w którym skupia się życie kulturalne miasta. W jego murach swoje siedziby mają m.in. Centrum Kultury, Urząd Stanu Cywilnego, mieści się tutaj także Centrum Informacji Turystycznej, kancelarie prawnicze. Przyciężkawa bryła budowli nie zachwyca polotem architektonicznym, budzi jednak respekt swymi gabarytami, a gdy się przyjrzeć jej z bliska, dostrzec można nad oknami pierwszej kondygnacji pokaźną kolekcję intrygujących maszkaronów, uzbrojonych w groźne miny diabelskich główek. Na północ od pałacu rozciągają się zadbane skwery z fontanną, a w kierunku wschodnim oraz na południe park ze ścieżką dydaktyczną i ławeczkami, na których liczne towarzystwo w ciszy i spokoju uprawia relaks w stylu polskim, figlarnie łamiąc ustawę o wychowaniu w trzeźwości.
W HALLU GŁÓWNYM
Wybrane pomieszczenia pałacu można zwiedzać z przewodnikiem.
Pałac Książęcy Sp. z o.o. w Żaganiu
ul. Szprotawska 4, 68-100 Żagań
Informacja Turystyczna:
tel. +48 68 477 10 01
e-mail: it(at)um.zagan.pl
ałac znajduje się we wschodniej części miasta. Osoby, które przyjechały do Żagania koleją, po wyjściu z dworca powinny skręcić w lewo, potem na pierwszym skrzyżowaniu w prawo, później jeszcze raz w prawo przy gmachu Starostwa Powiatowego, a następnie systemem ścieżek i mostów koło kąpieliska miejskiego i Rynku cały czas prosto w kierunku wschodnim.
Dla zmotoryzowanych parking na Placu Słowiańskim 200 metrów na północ od pałacu.
LITERATURA
1. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
2. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
3. M. R. Świątek, K. Adamek: Żagań znany i nieznany
PRZED WEJŚCIEM DO PAŁACU
W pobliżu:
Dzietrzychowice - wieża mieszkalno-obronna z XV w., 7 km
Bobrzany - relikty zamku rycerskiego z XIV w., obecnie pałac (w ruinie), 13 km Żary - zamek rycerski z XIII-XV w., 14 km
Szprotawa - ruina zamku książęcego z XIV w., 18 km Witków - gotycka wieża mieszkalna z XIV/XV w., 18 km
Kożuchów - zamek książęcy z XIV w., 27 km
Borów Polski - relikty zamku rycerskiego z XIV-XVI w., 29 km