RUINA ŚREDNIOWIECZNEGO ZAMKU W MUSZYNIE, STAN PRZED REWITALIZACJĄ (2017)

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

H

istorycy i badacze architektury okresu śre­dnio­wie­cza ró­żnie in­ter­pre­tu­ją po­cząt­ki bu­dow­ni­ctwa o­bron­ne­go w Mu­szy­nie. Wed­ług tra­dy­cji, w tej jed­nej z naj­star­szych o­sad Pod­kar­pa­cia wa­row­ny za­mek wznie­sio­ny zo­stał przez księ­cia Wła­dy­sła­wa Ło­kiet­ka lub do­pie­ro z fun­da­cji kró­lew­skiej Ka­zi­mie­rza Wiel­kie­go. W świe­tle no­wszych ba­dań do­mi­nu­je jed­nak sta­no­wi­sko, że zna­cznie wcze­śniej na jed­nym z dwóch prze­wyż­szeń ist­niał tu­taj nie­wiel­ki stoż­ko­wy gró­dek ry­cer­ski, po­ło­żo­ny nie­co wy­żej od zam­ku mu­ro­wa­ne­go, od­da­lo­ny od nie­go w li­nii pro­stej o oko­ło 100 met­rów. To skro­mne, oto­czo­ne ka­mien­no-ziem­nym wa­łem i su­chą fo­są za­ło­że­nie zbu­do­wa­ne by­ło na pla­nie ko­ła o śred­ni­cy o­ko­ło 30 met­rów, w któ­re­go cen­tral­nej czę­ści stał drew­nia­ny bu­dy­nek mie­szkal­ny, przy­pusz­czal­nie wie­ża, o wy­mia­rach pod­sta­wy 6x6 met­rów i nie wię­cej niż dwu kon­dy­gna­cjach. Na pod­sta­wie ba­dań ar­che­olo­gicz­nych i za­pi­sów w do­ku­men­tach źród­ło­wych gró­dek mu­szyń­ski iden­ty­fi­ko­wa­ny jest z do­me­ną le­go­wa­ną w ma­ju 1288 ro­ku przez spad­ko­bier­ców scho­la­sty­kaScholastyk (łac. scholasticus) – od XII do XVIII wieku duchowny, będący członkiem kapituły, sprawujący nadzór nad szkołami w swojej diecezji. ka­pi­tu­ły kra­kow­skiej Wy­sza z Nie­go­wi­ci h. Pół­ko­zic bis­ku­po­wi kra­kow­skie­mu Pa­wło­wi z Prze­man­ko­wa (+1292), któ­ry zna­ny był z roz­wią­zło­ści swe­go ży­cia. Ca­ły ha­rem na bis­kup­stwie u­trzy­my­wał, a na­wet z kla­szto­ru w Ska­le po­rwał za­kon­ni­cę i włą­czył ją do ha­re­mu.

WIDOK ZAMKU Z ODDALONEJ O OKOŁO 600 METRÓW WIEŻY WIDOKOWEJ W PARKU ZDROJOWYM

W

rękach biskupów gród pozostawał do cza­sów Ja­na Mus­ka­ty (+1320), któ­ry za­pe­wne już na po­czą­tku XIV stu­le­cia roz­bu­do­wał go i wzniósł mu­ro­wa­ną wie­żę. In­we­sty­cje te przy­pusz­czal­nie po­dyk­to­wa­ne by­ły ko­nie­czno­ścią u­moc­nie­nia przy­czół­ka w zwią­zku z kon­fli­ktem o wła­dzę w dziel­ni­cy kra­kow­skiej, ja­ki przy­chyl­ny cze­skim Prze­my­śli­dom bis­kup to­czył z księ­ciem Wła­dy­sła­wem Ło­kiet­kiem (+1333). W 1308 ro­ku Mu­ska­ta zo­stał o­skar­żo­ny przez ar­cy­bi­sku­pa Ja­ku­ba Świn­kę o nad­uży­cia ko­ściel­ne i zdję­ty z tro­nu bis­ku­pie­go, by po pro­ce­sie są­do­wym spę­dzić pół ro­ku pod wie­żą na zam­ku wa­wel­skim. Sy­tu­ację tę wy­ko­rzy­stał Ło­kie­tek, któ­ry pod nie­obec­ność głów­ne­go prze­ciw­ni­ka po­li­tycz­ne­go za­jął Mu­szy­nę, a na­stę­pnie przy­łą­czył ją wraz z oko­licz­ny­mi do­bra­mi do do­me­ny ksią­żę­cej. Już ja­ko włas­ność kró­lew­ska cas­trum w Mu­szy­nie wzmian­ko­wa­ne było w 1352, przy czym nie wie­my, czy mo­wa tu­taj o obiek­cie wznie­sio­nym w kon­stru­kcji drew­nia­no-ziem­nej, czy też o wa­ro­wni mu­ro­wa­nej. Peł­ni­ło ono wów­czas fun­kcję nad­gra­nicz­nej straż­ni­cy i ko­mo­ry cel­nej przy trak­cie han­dlo­wym wio­dą­cym wzdłuż Po­pra­du na Wę­gry. Przy­pusz­czal­nie za pa­no­wa­nia Ka­zi­mie­rza Wiel­kie­go (+1370) pro­wa­dzo­no ja­kieś pra­ce bu­do­wla­ne przy roz­bu­do­wie i umoc­nie­niu zam­ku, jed­nak ska­la tych prze­kształ­ceń, o ile w ogó­le na­stą­pi­ły, po­zo­sta­je nie­zna­na.

WIDOK Z ZAMKU NA DOLINĘ POPRADU, NA PIERWSZYM PLANIE FIGURA NMP USTAWIONA PRZEZ MIESZKAŃCÓW W 1979 ROKU

M

uszyna pozostawała w rękach polskich kró­lów do ro­ku 1391 lub naj­póź­niej do 1448, kie­dy to w źród­łach po­ja­wia się wzmian­ka o pier­wszym sta­roś­cie nie­gro­do­wymStarosta - Od XIV wieku do rozbiorów starosta był urzędnikiem królewskim w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Wyróżniano kilka rodzajów tego urzędu: • Starosta generalny był namiestnikiem prowincji lub ziemi, na przykład ruski, podolski, wielkopolski • Starosta grodowy nadzorował w powiecie administrację skarbową, policyjną oraz sądy, stał na czele sądu grodzkiego, miał prawo miecza (to znaczy egzekucji wszystkich wyroków sądowych na terenie powiatu). • Starosta niegrodowy był dzierżawcą (tenutariuszem) dóbr królewskich. . Z ra­cji peł­nio­nej fun­kcji i nad­gra­nicz­ne­go po­ło­że­nia za­mek był na­ra­żo­ny na czę­ste a­ta­ki wę­gier­skie i gra­su­ją­ce na tych zie­miach ban­dy ra­bu­siów. W 1411 ro­ku Mi­ko­łaj Gła­dysz, do­wo­dzą­cy za­ło­gą wa­ro­wni, pod­dał ją woj­skom wo­je­wo­dy sie­dmio­grodz­kie­go Ści­bo­ra ze Ści­bo­rzyc (+1414), jed­ne­go z naj­bo­gat­szych lu­dzi śre­dnio­wiecz­nej Eu­ro­py, wła­ści­cie­la 31 twierdz i 200 in­nych po­sia­dło­ści, na­zy­wa­ne­go nie­kie­dy ma­łym kró­lem Sło­wa­cji. W ro­ku 1448 klucz mu­szyń­ski o­bej­mu­ją­cy 2 mia­sta o­raz kil­ka­dzie­siąt wsi na­le­żał już bez wąt­pie­nia do bis­ku­pów kra­kow­skich, któ­rzy zo­bo­wią­za­li się u­trzy­my­wać na zam­ku sta­łą za­ło­gę woj­sko­wą. Peł­nił on od­tąd fun­kcję re­zy­den­cji sta­ro­stów tak zwa­ne­go Pań­stwa Mu­szyń­skie­go, sa­mo­dziel­nej jed­no­stki ad­mi­ni­stra­cyj­nej z włas­ny­mi u­rzę­da­mi, woj­skiem i są­do­wnic­twem, po­zo­sta­ją­cej we wła­da­niu ku­rii aż do roz­bio­rów Pol­ski. Już w 1455 mia­ła jed­nak miej­sce ka­ta­stro­fa bu­do­wla­na, gdzie czwar­ta część zam­ku od szczy­tu aż po fun­da­ment ze wszy­stki­mi mu­ra­mi i bu­dyn­ka­mi ru­nę­ła. Pra­wdo­po­do­bnie spo­wo­do­wa­na by­ła o­na błę­da­mi w kon­stru­kcji mu­rów, wznie­sio­nych za­pew­ne w pier­wszych de­ka­dach XV stu­le­cia pod­czas re­ali­zo­wa­nych tu­taj bli­żej nie­okre­ślo­nych prac bu­do­wla­nych. Znisz­cze­nia wa­ro­wni by­ły na ty­le roz­le­głe, że ich u­su­nię­cie w krót­kim cza­sie prze­ra­sta­ło mo­żli­wo­ści fi­nan­so­we wła­ści­cie­li, stąd de­cy­zją sta­ro­sty Ja­na Wie­lo­pol­skie­go w miej­scach u­byt­ków wy­ko­na­no je­dy­nie pro­wi­zo­ry­czne na­pra­wy przy u­ży­ciu kon­stru­kcji sza­chul­co­wychSzachulec – typ ściany szkieletowej drewnianej, której wypełnienie stanowi glina wymieszana i zarobiona z sieczką, z trocinami lub wiórami czy też zarzucona na plecionkę z witek z łozy lub łodyg trzciny. .

HIPOTETYCZNA REKONSTRUKCJA ZAMKU MUSZYŃSKIEGO, ŹRÓDŁO: WIKIPEDIA

ZAMEK W MUSZYNIE, DRZEWORYT Z 1836 ROKU

O

szczędności przy odbudowie zamku nie pomogły pod­czas jego o­bro­ny przed o­blę­że­niem ze stro­­ny wojsk wę­gier­skich w 1474 ro­ku. Od­dzia­ły pod do­wódz­twem sta­ro­sty li­piań­skie­go To­ma­sza Tar­cza­ya (+1493) za­pe­wne mia­ły u­ła­twio­ne za­da­nie, gdy za­miast z so­lid­nym mu­rem przy­szło im się mie­rzyć z sza­chul­co­wą kon­stru­kcją bra­my, któ­ra pod­da­ła się już dru­gie­go dnia walk. Bez wąt­pie­nia bit­wa z ro­ku 1474 by­ła kró­tka, ale bar­dzo in­ten­sy­wna, o czym świad­czyć mo­że zna­czna ilość mi­li­ta­riów od­na­le­zio­nych przez ar­che­olo­gów w war­stwach zie­mi o­raz wy­ra­źne śla­dy spa­le­ni­zny z te­go o­kre­su. Na­le­ży przy­pusz­czać, że w wy­ni­ku na­ja­zdu wę­gier­skie­go za­mek zo­stał cał­ko­wi­cie znisz­czo­ny. Na mo­cy u­kła­du po­ko­jo­we­go za­war­te­go z Ma­cie­jem Kor­wi­nem (+1490) wkró­tce zwró­co­no go bis­ku­pom i od­bu­do­wa­no przy zna­czą­cym wspar­ciu fi­nan­so­wym lub wręcz na koszt kró­la. Ze wzglę­du na brak pre­cy­zy­jnych da­nych nie ma­my jed­nak dziś pe­wno­ści, czy pra­ce te o­bej­mo­wa­ły wcze­śniej­szą lo­ka­cję wa­ro­wni, czy zwią­za­ne by­ły ra­czej z bu­do­wą cał­kiem no­wej re­zy­den­cji, usy­tu­owa­nej w po­bli­żu star­sze­go za­ło­że­nia. W każ­dym ra­zie po­cząt­ko­wo szły o­ne dość szyb­ko, o czym świad­czyć mo­że po­cho­dzą­ca z lu­te­go 1488 ro­ku wzmian­ka o wy­sła­niu przez ad­mi­ni­stra­to­ra die­ce­zji kra­kow­skiej de­le­ga­ta w ce­lu do­glą­da­nia bu­do­wy zam­ku, któ­re­go koszt miał wy­no­sić 100 flo­re­nów. Pro­wa­dzo­na pod o­kiem sta­ro­sty mu­szyń­skie­go Mi­ko­ła­ja La­pis­pa­ta­ky bu­do­wa u­koń­czo­na zo­sta­ła po 1508 ro­ku, kie­dy od­no­to­wa­no za­mon­to­wa­nie ka­mien­nych o­ście­ży drzwio­wych i okien­nych. W tym cza­sie są­sie­dni gró­dek zo­stał o­sta­te­cznie o­pusz­czo­ny, a być mo­że na­wet spa­lo­no go ce­lo­wo, aby wzmoc­nić o­bron­ność no­we­go zam­ku.

"OSTATKI ZAMKU W MUSZYNIE", RYCINA K. STRONCZYŃSKIEGO Z POŁOWY XIX WIEKU

"MUSZYNA Z ROZWALINĄ ZAMKU PALOCHA W OBWODZIE SANDECKIM OD POŁUDNIA", LITOGRAFIA M. STĘCZYŃSKIEGO Z 1846 ROKU

Ś

wietność renesansowej rezydencji pod ku­ra­te­lą kra­kow­skiej ku­rii bis­ku­piej trwa­ła za­le­dwie do koń­ca XVI wie­ku. W tym cza­sie by­ła ona już wa­ro­wnią prze­sta­rza­łą, któ­ra ze wzglę­du na ar­cha­icz­ne roz­wią­za­nia for­ty­fi­ka­cyj­ne nie mo­gła za­pew­nić sku­tecz­nej o­bro­ny przed re­gu­lar­ny­mi si­ła­mi. Poz­ba­wio­ny re­mon­tów i nie mo­der­ni­zo­wa­ny za­mek prze­stał peł­nić fun­kcje re­zy­den­cja­lne za cza­sów sta­ro­sty Woj­cie­cha Bed­liń­skie­go, z po­le­ce­nia któ­re­go w 1645 ro­ku prze­nie­sio­no u­rzę­dy do drew­nia­ne­go dwo­rku u­sy­tu­owa­ne­go u pod­nó­ża wznie­sie­nia. Ja­ko twier­dza wy­ko­rzy­sty­wa­ny był jesz­cze pod­czas po­to­pu szwedz­kie­go, gdy a­kty­wnie przy­go­to­wy­wa­no go do o­bro­ny. O ów­czes­nej ro­li Mu­szy­ny i zam­ku świad­czy zwol­nie­nie Bed­liń­skie­go przez kró­la od o­bo­wią­zku u­dzia­łu w po­spo­li­tym ru­sze­niu w za­mian za pil­no­wa­nie mias­ta i pa­sa gra­nicz­ne­go.

GÓRA ZAMKOWA Z RUINĄ WAROWNI, POCZTÓWKA Z POCZĄTKOWYCH LAT XX WIEKU

P

óź­niej gmach nie był już wzmian­ko­wa­ny, choć na­dal wie­le do­ku­men­tów wy­sta­wia­nych przez sta­ro­stów syg­no­wa­no z przy­pi­sem: na zam­ku mu­szyń­skim. Ta­ka for­ma sta­no­wi­ła jed­nak tyl­ko sym­bo­licz­ny gest ma­ją­cy na ce­lu pod­kre­śle­nie wa­gi spra­wo­wa­ne­go przez nich u­rzę­du. Na po­cząt­ku XIX wie­ku za­mek był już ru­iną, z resz­tką roz­dar­tej kil­ku­pię­tro­wej wie­ży i ka­wał­kiem mu­ru. Do­kła­dniej­szy o­pis je­go re­lik­tów przed­sta­wił pol­ski his­to­ryk i et­no­graf Szczę­sny Mo­raw­ski, któ­ry w ro­ku 1863 pi­sał: Za­mek na koń­czy­nie wzgó­rza u wpły­wu dwu po­to­ków Po­prad. Od stro­ny gór bro­nion prze­ko­pem i czwo­ro­bocz­ną wy­sta­ją­cą wie­żą, kil­ku­pię­tro­wą, do któ­rej pro­wa­dził zwód pod ja­zdę i wo­zy. W gru­bym mu­rze wie­ży wi­dać o­krąg­ły nie­zgrab­ny ko­min, utwo­rzo­ny snać ob­mu­ro­wa­niem co­raz wy­żej pod­cią­ga­ne­go o­krąg­łe­go 13-ca­lo­we­go pnia­ka. Bron­ną tą wie­żą, a da­lej skle­pia­stą szy­ją pnąc się w gó­rę wjeż­dża­ło się na pier­wsze pod­wó­rze zam­ko­we, któ­re­go wscho­dnią stro­nę zaj­mo­wał pię­tro­wy dwór, za­chod­nią zaś dzie­dzi­niec z stud­nią o­to­czo­ny mu­rem po­je­dyn­czym od stro­ny prze­pa­ści; pod­wój­nym zaś two­rzą­cym kry­ty o­bron­ny ko­ry­tarz, od­dzie­lo­ny od po­dwó­rza dru­gie­go, gdzie był skład bierz­mów o­bron­nych – i maj­dan soł­ty­siej stra­ży nad­gra­nicz­nej. Pier­wsze ba­da­nia ar­che­olo­gicz­ne na te­re­nie daw­ne­go zam­ku roz­po­czę­to w 1963, na­to­miast w la­tach 1991-98 prze­pro­wa­dzo­no kon­ser­wa­cję mu­rów i za­bez­pie­czo­no je ja­ko trwa­łą ru­inę.

GÓRA ZAMKOWA Z RUINĄ WAROWNI, POCZTÓWKA Z POCZĄTKOWYCH LAT XX WIEKU

WIDOK Z DAWNEGO DZIEDZIŃCA NA WSCHODNIĄ KURTYNĘ MURÓW I POZOSTAŁOŚCI WIEŻY

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

Z

amek wzniesiono z miejscowego piaskowca, w po­bli­żu przej­ścia gra­nicz­ne­go, w nie­wiel­kiej od­le­gło­ści od wę­gier­skie­go zam­ku Pla­vec. Miał on plan pro­sto­ką­ta o bo­kach ok. 80x25 me­trów, do któ­re­go od wscho­du przy­le­ga­ła wy­sta­ją­ca po­za li­co mu­rów ma­syw­na czwo­ro­bocz­na wie­ża, pod­par­ta w na­ro­żach po­tęż­ny­mi szkar­pa­mi. Jej pro­sto­kąt­ny za­rys mie­rzył 10,5 me­tra na li­nii wschód-za­chód i 12 me­trów w kie­run­ku pół­noc-po­łu­dnie, a gru­bość mu­rów się­ga­ła 2,5 me­tra. Wy­mia­ry wie­ży su­ge­ru­ją, że pier­wo­tnie fun­kcjo­no­wa­ła ja­ko wie­lo­pię­tro­wy gmach o cha­ra­kte­rze mie­szkal­no-obron­nym, a jej o­ry­gi­nal­na wy­so­kość mo­gła się­gać 16-18 me­trów. W czę­ści za­cho­dniej stał trzy­iz­bo­wy, je­dno­trak­to­wy, przy­pusz­czal­nie pię­tro­wy dom mie­szkal­ny, wy­peł­nia­ją­cy ca­łą dłu­gość kur­ty­ny i od­dzie­lo­ny od dzie­dziń­ca mu­rem o­bron­nym o gru­bo­ści 2,5 me­tra. Bu­dy­nek ten wy­sta­wio­no na pla­nie pro­sto­ką­ta o bo­kach 13,5x28 me­trów, z mu­ra­mi o gru­bo­ści od 1,3 do 1,8 me­tra, wspar­ty­mi w na­roż­ni­kach ma­syw­ny­mi przy­po­ra­mi. Za­bu­do­wę mu­ro­wa­ną u­zu­peł­niał nie­wiel­ki, kwa­dra­to­wy w pla­nie ar­se­nał, któ­ry wraz z drew­nia­ny­mi bu­dyn­ka­mi go­spo­dar­czy­mi wy­peł­niał prze­strzeń dzie­dziń­ca w je­go pół­noc­nej czę­ści. Wjazd do zam­ku znaj­do­wał się we wscho­dniej czę­ści pół­noc­nej ścia­ny kur­ty­no­wej. Być mo­że w okre­sie póź­niej­szym po ze­wnę­trznej stro­nie mu­ru po­łu­dnio­we­go wznie­sio­no je­dno­trak­to­wy trzy­iz­bo­wy bu­dy­nek miesz­kal­ny, jed­nak ze wzglę­du na nie­czy­tel­ność znaj­du­ją­cych się tu­taj po­zo­sta­ło­ści je­go ist­nie­nie by­wa kwes­tio­no­wa­ne.

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

R

uiny usytuowane są na szczycie wznie­sie­nia zwa­ne­go Ba­sztą lub Zam­czy­skiem (527 m. n.p.m.), oko­ło 60 me­trów po­nad ko­ry­tem rze­ki Po­prad. Do cza­sów współ­cze­snych za­cho­wa­ły się czę­ścio­wo zre­kon­stru­o­wa­ne frag­men­ty mu­rów kur­ty­no­wych wraz z przy­zie­miem wie­ży wscho­dniej, gdzie o­bec­nie znaj­du­je się punkt wi­do­ko­wy. W 2021 roku rozpoczęto sze­ro­ko za­kro­jo­ną re­wi­ta­li­za­cję ruin, obej­mu­ją­cą m.in. za­bez­pie­cze­nie ist­nie­ją­cych mu­rów, pod­wyż­sze­nie do trzech po­zio­mów wie­ży wscho­dniej, bu­do­wę ta­ra­su wi­do­ko­we­go w czę­ści za­cho­dniej dzie­dziń­ca, a tak­że bu­do­wę drew­nia­ne­go mo­stu nad su­chą fo­są i za­go­spo­da­ro­wa­nie stu­dni.

WIDOK Z GÓRY ZAMKOWEJ NA MUSZYNĘ

TARAS WIDOKOWY W DAWNEJ WIEŻY

POZOSTAŁOŚCI ZABUDOWY NA DZIEDZIŃCU (WSZYSTKIE FOTOGRAFIE WYKONANO PRZED REWITALIZACJĄ RUIN)

DOJAZD

R

uina położona jest w południowo-zachodniej czę­ści mia­ste­czka, w po­bli­żu roz­wi­dle­nia rzek Mu­szy­nian­ka i Po­prad, nie­o­po­dal mo­stów na Mu­szy­nian­ce (kie­ru­nek Piw­nicz­na Zdrój). (ma­pa za­mków wo­je­wódz­twa)

Oso­by po­dró­żu­ją­ce sa­mo­cho­dem mo­gą za­par­ko­wać przy ul. An­to­nie­go Ki­ty , tuż o­bok wspom­nia­nych mo­stów. Nas­tę­pnie, już pie­szo, omi­ja­jąc wzgó­rze z le­wej stro­ny na­le­ży skrę­cić w pra­wo w ul. Za­zam­cze i po kil­ku­dzie­się­ciu me­trach wejść do la­su, gdzie wprost do ru­in pro­wa­dzić nas bę­dzie te­ma­tycz­na ście­żka spa­ce­ro­wa.

LITERATURA

1. B. Chudzińska: Pozostałości średniowiecznej ręcznej broni palnej z zamku w Muszynie, A.M.M. VII
2. B. Franczyk: Zamki średniowiecznego pogranicza polsko-węgierskiego..., UJ 2010
3. A. Ginter: Zamek w Muszynie w świetle najnowszych badań..., Almanach Muszyny 2014
4. A. Ginter, A. Przybyłok: Wybrane militaria z badań archeologicznych zamku w Muszynie..., A.M.M. XII
5. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
6. K. Przyboś: Zamek w Muszynie
7. A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019

WIDOK Z TARASÓW NA MUSZYŃSKIE OGRODY SENSORYCZNE, RUINA ZAMKU W ODDALI NA WZGÓRZU PO PRAWEJ STRONIE

KWIATOWY MIŚ Z ZAMKIEM W TLE

W pobliżu:
Rytro - ruina zamku królewskiego z XIII/XIV w., 36 km
Nowy Sącz - ruina zamku królewskiego z XIV w., 43 km
Stary Sącz - ufortyfikowany klasztor sióstr klarysek z XIII-XVII w., 45 km
Szymbark - renesansowy kasztel z XVI w., 45 km

tekst: 2020
fotografie: 2017
© Jacek Bednarek