ZAMEK PROKURATORÓW KRZYŻACKICH W KĘTRZYNIE, ELEWACJA POŁUDNIOWA

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

W

e wczesnym średniowieczu okolice współczesnego Kęt­rzy­na za­miesz­ki­wa­li Pru­so­wie z po­gań­skie­go ple­mie­nia Bar­tów. Prze­go­ni­li ich stąd Krzy­ża­cy, któ­rzy w la­tach 50. XIII wie­ku po zwy­cię­skim pod­bo­ju Sam­bii na­je­cha­li his­to­ry­czną Bar­cję, a na­stęp­nie zbu­do­wa­li tu nie­wiel­ką drew­nia­no-ziem­ną straż­ni­cę, wzmian­ko­wa­ną w 1329 ro­ku ja­ko Ras­ten­burg. Straż­ni­ca ta praw­do­po­do­bnie sta­ła w miej­scu, gdzie obec­nie wzn­osi się oka­za­ły go­tyc­ki koś­ciół o­bron­ny św. Je­rze­go. Obok fun­kcji ad­mi­ni­stra­cyj­nych słu­ży­ła ona ja­ko przy­czół­ek u­sta­no­wio­ny w ce­lu o­bro­ny zdo­by­czy te­ry­to­rial­nych, a tak­że punkt wy­pa­do­wy dla dal­szych wy­praw w głąb ziem li­tew­skich. Nie po­do­ba­ło się to oczy­wi­ście za­gro­żo­nym ple­mio­nom po­gańs­kim, któ­re pod do­wódz­twem Kiej­stu­ta i Ol­gier­da dwu­krot­nie na­je­cha­ły ją i spa­li­ły, po raz pier­wszy w lis­to­pa­dzie 1345, i po­now­nie w lu­tym 1347. Owa blis­kość wo­jow­ni­czych Lit­wi­nów nie znie­chę­ci­ła ry­ce­rzy krzy­żo­wych - drew­nia­na straż­ni­ca zo­sta­ła od­bu­do­wa­na, a za­ło­żo­na przy niej o­sa­da roz­wi­nę­ła się na ty­le szyb­ko, że już dzie­sięć lat po o­stat­nim na­jeź­dzie li­tew­skim kom­tur bał­gij­ski Jo­hann Schin­de­kopf na­dał jej przy­wi­lej lo­ka­cyj­ny na pra­wie cheł­miń­skim. Mniej wię­cej w tym sa­mym cza­sie za­pa­dła de­cy­zja o roz­po­czę­ciu prac przy bu­do­wie mu­ro­wa­ne­go zam­ku z praw­dzi­we­go zda­rze­nia.

BRAMA WJAZDOWA Z WYKUSZEM DOBUDOWANYM W 1528 ROKU

USYTUOWANIE ZAMKU I KOŚCIOŁA ŚW. JERZEGO NA TLE ŚREDNIOWIECZNEJ ZABUDOWY MIEJSKIEJ
WG CONRADA STEINBRECHTA: "DIE ORDENSBURGEN DER HOCHMEISTERZEIT IN PREUSSEN..."

B

udowę warowni zakończono przed 1374, kie­dy po raz pier­wszy po­ja­wi­ła się ona w wy­ka­zie in­wen­ta­rzy za­kon­nych ja­ko sie­dzi­ba u­rzęd­ni­ka niż­sze­go szcze­bla, zwa­ne­go pro­ku­ra­to­rem. Cha­ra­kte­ry­zo­wa­ły ją prze­cięt­ne war­to­ści o­bron­ne i re­la­tyw­nie skrom­ny pro­gram u­żyt­ko­wy, a tak­że dość u­bo­gie wy­po­sa­że­nie - oko­ło 1410 ro­ku zam­ko­wy ar­se­nał skła­dał się z sied­miu dział na ku­le ka­mien­ne o­raz z nie­wiel­kiej iloś­ci lek­kiej bro­ni strze­lec­kiej i kusz. Po bit­wie grun­wal­dzkiej - tak pięk­nie przez Krzy­ża­ków prze­gra­nej - wy­stę­pu­ją­cy w za­stęp­stwie pro­ku­ra­to­ra prus­ki ry­cerz Jo­hart wraz z bur­mistrz­em Her­man­nem Bard­dy­ne pod­da­li mia­sto i za­mek od­dzia­łom Wła­dy­sła­wa Ja­gieł­ły, jed­nak już na po­cząt­ku 1411, na mo­cy u­sta­leń pier­wsze­go po­ko­ju to­ruń­skie­go, po­wró­ci­ły one do za­ko­nu. Dla nad­gra­nicz­nej wa­row­ni na­de­szły trud­ne cza­sy - w 1437 w Kęt­rzy­nie od­no­to­wa­no tyl­ko 500 mie­sz­kań­ców i 46 do­mów. W ro­ku 1440 mia­sto przy­stą­pi­ło do Zwią­zku Prus­kie­go, or­ga­ni­za­cji dzia­ła­ją­cej na rzecz u­nie­za­le­żnie­nia się od wła­dzy u­rzęd­ni­ków krzy­żac­kich, któ­ra w 1454 roz­po­czę­ła o­gól­no­pań­stwo­we po­wsta­nie bę­dą­ce za­cząt­kiem woj­ny 13-let­niej. W Kęt­rzy­nie roz­po­czę­ło się ono dnia 13 lu­te­go, gdy nie­za­do­wo­le­ni z nie­miec­kie­go fis­ka­liz­mu mie­szkań­cy pod przy­wódz­twem rze­mieśl­ni­ków z ce­chu szew­ców za­ję­li za­mek, a schwy­ta­ne­go w nim pro­ku­ra­to­ra Wolf­gan­ga Sa­ue­ra uto­pi­li w miej­sco­wym sta­wie. Prze­ka­za­ną woj­skom pol­skim wa­row­nię Krzy­ża­cy od­bi­li przy po­mo­cy od­dzia­łów na­jem­nych w ro­ku 1461 i od­tąd aż do 1525 po­zo­sta­wa­ła ona w ich rę­kach.

PANORAMA KĘTRZYNA NA RYCINIE J. HARTKNOCHA Z 1684
PRZEDSTAWIONY TU WIDOK ZAMKU TO CZĘŚCIOWO EFEKT WYOBRAŹNI AUTORA
ZAMEK NIGDY NIE MIAŁ BASZT NAROŻNYCH, A JEGO WIEŻA BYŁA ZNACZNIE NIŻSZA

WIDOK OD STRONY PLACU ZAMKOWEGO, POCZTÓWKI Z DRUGIEJ DEKADY XX WIEKU

P

o sekularyzacji państwa zakonnego w krzy­ża­ckich Pru­sach w 1525 Kęt­rzyn zna­lazł się w gra­ni­cach no­wo u­two­rzo­nych Prus Ksią­żę­cych, a za­mek prze­zna­czo­ny zo­stał na sie­dzi­bę sta­ro­stów gro­do­wych. Póź­niej prze­bu­do­wy­wa­no go jesz­cze co naj­mniej trzy­kro­tnie, każ­dym ra­zem do­sto­so­wu­jąc do peł­nie­nia in­nych fun­kcji. W XVIII i XIX wie­ku gmach wraz z na­le­żą­cym do nie­go fol­war­kiem sta­no­wił przy­czó­łek do­me­ny kró­lew­skiej. Nie był on jed­nak naj­wi­do­czniej zbyt wy­go­dny, sko­ro w 1742 re­zy­du­ją­cy tu­taj sta­ro­sta Gro­eben skar­żył się w liś­cie do kró­la na pa­nu­ją­cy w go­tyc­kich mu­rach ziąb, in­for­mu­jąc jed­no­cze­śnie, że z te­go po­wo­du o­stat­niej zi­my mu­siał wy­na­jąć dom w mie­ście.

WIDOK OD WSCHODU, LATA 20. XX WIEKU

P

o po­ża­rze w grud­niu 1797 ro­ku za­mek stał się włas­no­ścią mia­sta, któ­re za­adap­to­wa­ło go na lo­ka­le miesz­kal­ne, na­stęp­nie u­mieś­ci­ło w nim kwa­te­rę ko­men­dan­ta gar­ni­zo­nu woj­sko­we­go, by w ro­ku 1911 urzą­dzić tu­taj biu­ra u­rzę­du skar­bo­we­go wraz z miesz­ka­nia­mi dla je­go pra­cow­ni­ków. Wte­dy też prze­bi­te zo­sta­ły w gru­bych mu­rach zam­ko­wych pro­sto­kąt­ne ok­na, co osta­tecz­nie po­zba­wi­ło bu­do­wlę resz­tek jej śre­dnio­wiecz­ne­go cha­rak­te­ru. W cza­sie dru­giej woj­ny świa­to­wej w piw­ni­cach skrzy­dła pół­noc­ne­go za­aran­żo­wa­no schron prze­ciw­lot­ni­czy. W wy­ni­ku dzia­łań wo­jen­nych, któ­rych na­si­le­nie na­stą­pi­ło w stycz­niu 1945 ro­ku wraz z na­dej­ściem fron­tu, za­mek i więk­szość za­byt­ko­wej czę­ści mia­sta zo­sta­ły do­szczęt­nie znisz­czo­ne przez 31. ar­mię ra­dziec­ką do­wo­dzo­ną przez gen. Sza­fro­no­wa. Od­bu­do­wa­no go w sty­lu śre­dnio­wiecz­ne­go go­ty­ku w la­tach 1962-69, opie­ra­jąc się na XIX-wiecz­nych szki­cach wy­bit­ne­go nie­miec­kie­go ar­chi­tek­ta i kon­ser­wa­to­ra za­byt­ków Con­ra­da Stein­brech­ta. Po re­kon­stru­kcji wnę­trza zam­ko­we prze­zna­czo­no na sie­dzi­bę mu­ze­um oraz miej­skich in­sty­tu­cji kul­tu­ral­nych.

ELEWACJA FRONOWA ZAMKU NA POCZĄTKU XX WIEKU ORAZ POD KONIEC II WOJNY ŚWIATOWEJ

DZIEDZINIEC ZAMKOWY NA FOTOGRAFIACH Z LAT 30. XX WIEKU I TUŻ PO ZAKOŃCZENIU DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

Z

amek wzniesiony został w południowo-zachodniej czę­ści śre­dnio­wiecz­ne­go mia­sta, na wy­su­nię­tym cyp­lu, oko­lo­nym z trzech stron ro­zle­wis­ka­mi sta­wu Młyń­skie­go. Skła­dał się on z trzech skrzy­deł zbu­do­wa­nych z ce­gły na ka­mien­nej pod­mu­rów­ce, two­rzą­cych ufor­ty­fi­ko­wa­ny obwód o wy­mia­rach 31x37 me­trów. Fun­kcję re­pre­zen­ta­cyj­ną peł­nił pod­piw­ni­czo­ny, trój­kon­dyg­na­cyj­ny gmach przy­le­ga­ją­cy do kur­ty­ny pół­noc­nej. Nad je­go gos­po­dar­czym przy­zie­miem na pier­wszym pię­trze u­miesz­czo­no re­fek­tarz i ka­pli­cę; w skrzy­dle tym re­zy­do­wał też krzy­żac­ki pro­ku­ra­tor. Wy­żej znaj­do­wał się ciąg ma­ga­zy­no­wo-obron­ny, któ­ry o­bie­gał ga­nek z cią­giem o­kien strzel­ni­czych, ca­łość zaś na­kry­to dwu­spa­do­wym da­chem zam­knię­tym z dwóch stron de­ko­ra­cyj­ny­mi szczy­ta­mi.

HISTORYCZNY PLAN KĘTRZYNA, NA CZERWONO FORTYFIKACJE MIEJSKIE: 1. ZAMEK, 2. KOŚCIÓŁ ŚW. JERZEGO

P

o­zo­sta­łe dwa skrzy­dła bu­do­wli by­ły nie­co niż­sze i węż­sze - mie­ści­ły się w nich po­ko­je goś­cin­ne, kwa­te­ry dla służ­by oraz iz­by gos­po­dar­cze, w tym wy­mie­nia­ne w in­wen­ta­rzach: zbro­jow­nia, ko­mo­ra pro­cho­wa, spi­żar­nia, sło­dow­nia, bro­war i kuch­nia. Ob­wód za­my­kał mur za­cho­dni two­rzą­cy wraz z trze­ma wy­mie­nio­ny­mi bu­dyn­ka­mi nie­wiel­ki dzie­dzi­niec o wy­mia­rach 14x20 me­trów. Wjazd do zam­ku pro­wa­dził od stro­ny mias­ta, czy­li od za­cho­du, przez ry­za­lit bram­ny z wy­ku­szem do­bu­do­wa­nym w 1528 ro­ku. Je­go for­ty­fi­ka­cje po­łą­czo­ne by­ły z mu­ra­mi miej­ski­mi o dłu­go­ści około 700 me­trów. Wa­row­nia nig­dy nie po­sia­da­ła wie­ży, po­zba­wio­na by­ła też przed­zam­cza. To osta­tnie prze­wi­dy­wa­no po­cząt­ko­wo mię­dzy zam­kiem a mia­stem, lecz wiel­ki mistrz Win­rych von Kni­pro­de, od­na­wia­jąc w 1378 ro­ku przy­wi­lej lo­ka­cyj­ny, prze­ka­zał prze­zna­czo­ne dla tej fun­kcji te­re­ny pod za­bu­do­wę miej­ską.

PLAN PARTERU ZAMKU ŚREDNIOWIECZNEGO: 1. BRAMA WJAZDOWA, 2. SKRZYDŁO PÓŁNOCNE,
3. DZIEDZINIEC, 4. KRUŻGANKI, 5. KLATKA SCHODOWA

W

połowie XVI wieku zamek został przebudowany na sie­dzi­bę sta­ro­stów ksią­żę­cych. W tym cza­sie, wraz z upo­wszech­nie­niem się bro­ni pal­nej, w ob­wód je­go zew­nętrz­nych mu­rów wkom­po­no­wa­no trzy basz­ty na­roż­ne wy­po­sa­żo­ne w otwo­ry u­moż­li­wia­ją­ce ostrzał stref bez­po­śre­dnio przy­le­ga­ją­cych do li­ni obron­nej z każ­dej stro­ny zam­ku. Dwie z nich - zbu­do­wa­ne od stro­ny sta­wu - by­ły cy­lin­dry­czne, a trze­cia wznie­sio­na zo­sta­ła na pla­nie czwo­ro­ką­ta. Aby uspraw­nić ko­mu­ni­ka­cję we­wnętrz­ną, w 1622 ro­ku w pół­noc­no-za­cho­dnim ką­cie dzie­dziń­ca wy­mu­ro­wa­no okrąg­łą wie­życz­kę z klat­ką scho­do­wą. Pra­ce obję­ły tak­że zam­ko­we wnę­trza, m.in. na­kry­to skle­pie­niem krzy­żo­wym kuch­nię i bro­war, a po­miesz­cze­nia pię­tra za­adap­to­wa­no na wy­god­ne po­ko­je miesz­kal­ne.

ELEWACJA ZACHODNIA ZAMKU WG K. STEINBRECHTA, 1920 ROKU

P

od ko­niec XVII stu­le­cia ro­ze­bra­no dwie gór­ne kon­dyg­na­cje bu­dyn­ku re­pre­zen­ta­cyj­ne­go zrów­nu­jąc je­go wy­so­kość z po­zo­sta­ły­mi skrzy­dła­mi zam­ku - być mo­że za­sy­pa­no wte­dy tak­że część piw­nic pod bu­dyn­ka­mi: wscho­dnim i po­łu­dnio­wym. Roz­biór­kę kon­ty­nu­owa­no w 1. po­ło­wie XVIII wie­ku, kie­dy zlik­wi­do­wa­no nie­przy­dat­ne już ze­wnętrz­ne for­ty­fi­ka­cje mia­sta i wa­row­ni. W tej for­mie gmach prze­trwał do dru­giej woj­ny świa­to­wej, by u jej schył­ku zo­stać znisz­czo­nym przez ra­dziec­ki o­strzał ar­ty­le­ryj­ski. W la­tach 1962-67 prze­pro­wa­dzo­no grun­to­wną od­bu­do­wę zam­ku po­łą­czo­ną z je­go re­go­ty­za­cją.

ELEWACJA PÓŁNOCNA ZAMKU WG K. STEINBRECHTA, 1920 ROKU

DZIEJE ZAMKU

OPIS ZAMKU

ZWIEDZANIE

W

odbudowanym po zniszczeniach wo­jen­nych zam­ku mie­ści się Mu­ze­um Woj­cie­cha Kęt­rzyń­skie­go. Zgro­ma­dzo­no w nim eks­po­na­ty hi­sto­ry­czne, wy­ro­by rze­mio­sła ar­ty­stycz­ne­go oraz dzie­ła sztu­ki zwią­za­ne z prze­szło­ścią mia­sta i re­gio­nu, wśród nich cho­rąg­iew po­grze­bo­wą uczest­ni­ka bit­wy pod Wied­niem Fry­de­ry­ka von Gro­eben, a tak­że je­dy­ną za­cho­wa­ną na te­re­nie daw­nych Prus dzie­cię­cą cho­rąg­iew po­grze­bo­wą z wi­ze­run­kiem zmar­łe­go w wie­ku 3 lat Bo­tho Eu­len­bur­ga. Nie­wąt­pli­wie war­te uwa­gi jest rów­nież XVII-wiecz­ne e­pi­ta­fium Abra­ha­ma Eu­len­bur­ga, ko­lek­cja rzeźb z XV-XVI stu­le­cia, daw­ne kie­li­chy li­tur­gicz­ne i spi­ry­tu­alia, frag­men­ty skar­bu u­kry­te­go w 1626 ro­ku w po­bli­żu mu­rów miej­skich, czy zbiór mo­net i ban­kno­tów za­stęp­czych z lat 20-ych XX wie­ku. Przy mu­ze­um dzia­ła bi­blio­te­ka z cen­nym zbio­rem sta­ro­dru­ków i rę­ko­pis­ów. Fo­to­gra­fie na tej stro­nie pre­zen­tu­ją wy­gląd e­le­wa­cji, stan wnętrz i eks­po­zyc­je sprzed re­mon­tu, ja­ki pro­wa­dzo­no tu­taj w la­tach 2018-20.

FRAGMENT EKSPOZYCJI MUZEALNEJ (SPRZED REWITALIZACJI)

Wstęp do muzeum jest biletowany, na dziedziniec - bezpłatny

Dozwolone fotografowanie i filmowanie na użytek prywatny (bez statywu i lampy)

DOJAZD

K

ętrzyn położony jest w północnej części Krainy Wiel­kich Je­zior Ma­zur­skich, 19 km na wschód od Re­szla i oko­ło 30 km na za­chód od Gi­życ­ka. Za­mek stoi na wznie­sie­niu przy skrzy­żo­wa­niu ulic: Plac Zam­ko­wy, Dwor­co­wej i Cho­pi­na, w po­łu­dnio­wo-wscho­dniej czę­ści Sta­rów­ki. Z dwor­ca PKP dzie­li nas od nie­go oko­ło 500 me­trów (na­le­ży iść ul. Dwor­co­wą na za­chód).

Par­king miej­ski znaj­dzie­my przy ul. Ro­mu­al­da Trau­gut­ta (300 me­trów od zam­ku) i przy ul. Cho­pi­na (przy sta­dio­nie, rów­nież oko­ło 300 me­trów).

Rowery można wprowadzić na dziedziniec.

LITERATURA

1. J. Borkowski: Kętrzyn - przewodnik po dziejach miasta i zamku, JB-Studio 2001
2. M. Garniec, M. Jackiewicz-Garniec: Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Arta 2006
3. R. Grenz: Der Kreis Rastenburg, 1976
4. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
5. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
6. K. Stępińska: Pałace i zamki w Polsce dawniej i dziś, KAW 1977
7. P. Zaniewski: Szlakami zamków krzyżackich, Muza S.A. 2005

W pobliżu:
Kętrzyn - inkastelowany kościół św. Jerzego z XIV-XVI w., 0,5 km
Barciany - zamek prokuratorów krzyżackich z XIV w., 18 km
Bezławki - zamek krzyżacki z XIV w., adaptowany na kościół, 18 km
Reszel - zamek biskupów warmińskich z XIV w., 19 km
Szestno - relikty zamku krzyżackiego, 19 km
Ryn - zamek komturów krzyżackich z XIV w., przebudowany w XIX w., 25 km
Giżycko - zamek krzyżacki z XIV w., 32 km

tekst: 2013
fotografie: 2007
© Jacek Bednarek