NAJSTARSZE, PÓŁNOCNE SKRZYDŁO ZAMKU W OLSZTYNKU

lszty­nek na­le­ży do gru­py naj­póź­niej za­ło­żo­nych i za­ra­zem naj­mniej­szych oś­rod­ków zam­ko­wo-miej­skich Prus Krzy­żac­kich. Pow­stał on w okre­sie naj­więk­szej pros­pe­ri­ty Za­ko­nu, kie­dy po zor­ga­ni­zo­wa­niu sa­mo­dziel­ne­go kom­tur­stwa w Os­tró­dzie pod­ję­to de­cyz­ję o ko­lo­ni­za­cji po­ło­żo­nych w po­łud­nio­wej częś­ci re­gio­nu te­re­nów. Zbu­do­wa­ną tu­taj pod ko­niec XIII wie­ku drew­nia­ną wa­row­nię w po­ło­wie XIV stu­le­cia zas­tą­pio­no za­bu­do­wą mu­ro­wa­ną, a urzęd­ni­kiem od­po­wie­dzial­nym za pow­sta­nie no­wej sie­dzi­by był kom­tur os­tród­zki Gun­ther von Ho­hen­stein, od któ­re­go naz­wis­ka przy­ję­ła się póź­niej­sza naz­wa za­ło­żo­nej przy zam­ku o­sa­dy. Z cza­sem naz­wę tę zas­tą­pio­no o­kreś­le­niem Par­vum Ol­sten, ro­zu­mia­ną ja­ko Ma­ły Ol­sztyn - Ol­szty­nek. Sta­no­wią­ca sie­dzi­bę nie­du­że­go o­krę­gu, za­rzą­dza­na bez­poś­red­nio przez ko­mor­nika za­kon­ne­go i pod­le­ga­ją­ca kom­tur­stwu w Os­tró­dzie twier­dza funk­cjo­no­wa­ła so­bie we względ­nym spo­ko­ju do ro­ku 1410, kie­dy to za­led­wie dwa dni po bit­wie grun­wal­dzkiej sta­nę­ły pod nią zjed­no­czo­ne woj­ska pol­sko-li­tew­skie. Poz­ba­wio­ne for­ty­fi­ka­cji mias­to i wys­tra­szo­na krzy­żac­ka za­ło­ga zam­ku pod­da­ły go wów­czas bez wal­ki, do­bro­wol­nie o­twie­ra­jąc bra­my. Przez kil­ka nas­tęp­nych mie­się­cy Ol­szty­nek po­dle­gał zwierz­chnic­twu księ­cia ma­zo­wiec­kie­go Ja­nu­sza I Star­sze­go, by w 1411 ro­ku na mo­cy po­ro­zu­mień po­ko­ju to­ruń­skie­go po­wró­cić w rę­ce krzy­żac­kie.

WIDOK ZAMKU (PO LEWEJ) I MIASTA Z 1684 ROKU NA RYCINIE C. J. HARTKNOCHA

il­ka lat póź­niej, pod­czas tak zwa­nej woj­ny gło­do­wej, zmu­szo­ny do tak­ty­ki de­fen­syw­nej wiel­ki mistrz krzy­żac­ki Mic­hał Kuch­mei­ster zas­to­so­wał bez­względ­ną tak­ty­kę spa­lo­nej zie­mi pusz­cza­jąc mias­to z dy­mem i częś­cio­wo bu­rząc dom za­kon­ny. Po za­koń­cze­niu dzia­łań wo­jen­nych Ol­szty­nek wró­cił w daw­ne gra­ni­ce pań­stwa krzy­żac­kie­go i od­bu­do­wa­ny roz­wi­jał się do wy­bu­chu za­i­ni­cjo­wa­nej przez pow­sta­nie an­ty­za­kon­ne woj­ny trzy­nas­to­let­niej (1454-66). W po­cząt­ko­wej fa­zie kon­flik­tu Ra­da Miej­ska o­po­wie­dzia­ła się za sym­pa­ty­zu­ją­cym z kró­lem pol­skim Związ­kiem Prus­kim, by po prze­gra­nej przez Po­la­ków bit­wie pod Choj­ni­ca­mi ko­niun­ktu­ral­nie zmie­nić front od­da­jąc się do dys­po­zy­cji wiel­kie­go mis­trza. Pod­czas os­tat­niej woj­ny Za­ko­nu z Pol­ską w grud­niu 1519 Ol­szty­nek za­ję­ły woj­ska het­ma­na ko­ron­ne­go Mi­ko­ła­ja Fir­le­ja, któ­re po ka­pi­tu­la­cji za­ło­gi 9 stycz­nia w si­le dwu­stu żoł­nie­rzy roz­po­czę­ły trwa­ją­cą po­nad rok o­ku­pa­cję zam­ku. Po se­ku­la­ry­za­cji Za­ko­nu w 1525 ro­ku mia­stecz­ko przy­łą­czo­ne zos­ta­ło do Prus Ksią­żę­cych, a po­krzy­żac­ki gmach przez­na­czo­no na sie­dzi­bę starostwa. Nie u­tra­cił on jesz­cze wte­dy wa­lo­rów ob­ron­nych i pod­czas pierw­szej woj­ny ze Szwe­da­mi cza­so­wo za­mie­nio­ny zos­tał w ar­se­nał za­o­pa­tru­ją­cy m.in. het­ma­na Ste­fa­na Ko­niec­pol­skie­go przed zwy­cięs­ką dla nie­go ba­ta­lią pod Trzcia­ną (1629). Pierw­sze po­waż­ne zmia­ny w ar­chi­tek­tur­ze wa­row­nej re­zy­den­cji nas­tą­pił­y w drug­iej po­ło­wie XVII wie­ku, a ko­lej­ne po roz­bio­rach - urzą­dzo­no tu wów­czas biu­ra prus­kiej in­ten­den­tu­ry. Dla jej pot­rzeb wy­bu­rzo­no część śred­nio­wiecz­nej za­bu­do­wy po­zos­ta­wia­jąc w ca­łoś­ci je­dy­nie par­ter do­mu głów­ne­go, któ­ry za­a­dap­to­wa­no na miesz­ka­nia u­rzęd­ni­ków. W la­tach 1847-49 gmach przek­ształ­co­no w sty­lu ne­o­go­tyc­kim, a w je­go wnęt­rzach u­miesz­czo­no sie­dzi­bę gim­na­zjum. Woj­ny świa­to­we o­besz­ły się bez­względ­nie za­rów­no z mias­tem jak i sa­mym zam­kiem, nisz­cząc je w blis­ko 50 pro­cen­tach. Daw­ną krzy­żac­ką sie­dzi­bę od­bu­do­wa­no w la­tach 1946-54 i po­now­nie ot­war­to w niej szko­łę.

ZAMEK NA FOTOGRAFIACH Z PIERWSZEJ DEKADY XX WIEKU
ZDJECIE WYŻEJ PRZEDSTAWIA WIDOK OD ZACHODU, NA DOLE WIDZIMY NEOGOTYCKIE SKRZYDŁO WSCHODNIE

ygląd zam­ku śred­nio­wiecz­ne­go nie jest zna­ny, bądź poz­na­ny zos­tał na ty­le sła­bo, że funk­cjo­nu­je kil­ka te­o­rii na te­mat je­go for­my. We­dług nie­któ­rych ba­da­czy pier­wot­ne za­ło­że­nie skła­da­ło się z jed­ne­go ce­gla­ne­go (na ka­mien­nej pod­mu­rów­ce) gma­chu od pół­no­cy i dzie­dziń­ca o­to­czo­ne­go mu­rem od po­łud­nia. We­dług in­nych był to zes­pół czte­ro­skrzyd­ło­wy z naj­star­szym bu­dyn­kiem miesz­kal­nym od pół­no­cy i trze­ma wie­lo­krot­nie przek­ształ­ca­ny­mi bu­dyn­ka­mi przy po­zos­ta­łych kur­ty­nach. Nie­za­leż­nie od te­go, któ­ra z hi­po­tez jest bliż­sza rze­czy­wis­toś­ci, we­dług obu funk­cję głów­ne­go do­mu peł­nił pod­piw­ni­czo­ny, trój­kon­dyg­na­cyj­ny bu­dy­nek pół­noc­ny wznie­sio­ny na pla­nie pros­to­ką­ta o wy­mia­rach 10,7 x 28,4 met­ra. Nie­wie­le wia­do­mo rów­nież o roz­kła­dzie po­miesz­czeń i ro­li posz­cze­gól­nych seg­men­tów za­bu­do­wy. W XV wie­ku wzmian­ko­wa­na jest iz­ba prze­ło­żo­ne­go, kuch­nia, pie­kar­nia, a nie­co wcześ­niej źród­ła wy­mie­nia­ją piw­ni­ce i po­miesz­cze­nia skła­do­we na pod­da­szu. Skrzyd­ło głów­ne o­bej­mo­wa­ło ka­pli­cę, re­fek­tarz, po­kój goś­cin­ny i zbro­jow­nię. Ca­łość zos­ta­ła o­to­czo­na mu­ra­mi, w ciąg któ­rych praw­do­po­dob­nie wpi­sa­no basz­ty i opa­sa­no na­wod­nio­ną fo­są. Od po­łud­nia, po­mię­dzy zam­kiem gór­nym a mias­tem u­lo­ko­wa­no gos­po­dar­cze przed­zam­cze z fol­war­kiem, bro­wa­rem i mły­nem. U schył­ku XVII wie­ku zli­kwi­do­wa­no zew­nęt­rzny mur ob­wo­do­wy i za­mu­ro­wa­no bądź przek­ształ­co­no go­tyc­kie ot­wo­ry strzel­ni­cze zas­tę­pu­jąc je du­ży­mi, pros­to­kąt­ny­mi ok­na­mi. Śred­nio­wiecz­ny cha­rak­ter zes­po­łu w znacz­nym stop­niu za­tar­ła prze­bu­do­wa z XIX stu­le­cia, pod­czas któr­ej wznie­sio­no nie­wiel­kie skrzyd­ło wschod­nie z ga­le­ryj­ką, lo­ku­jąc je mię­dzy gma­chem głów­nym a mo­nu­men­tal­ną wie­żą u­sy­tu­o­wa­ną w po­łud­nio­wo-wschod­nim na­ro­żu, na sty­ku z przed­zam­czem.

PLAN PARTERU Z ZAZNACZONYMI KOLOREM CZARNYM PARTIAMI MURÓW ŚREDNIOWICZNYCH, OPR. J. STRUŻYŃSKI

a­cho­wa­ły się skle­pio­ne piw­ni­ce, dol­ne (do wy­so­koś­ci pierw­sze­go pięt­ra) par­tie mu­rów i ory­gi­nal­ne ele­men­ty e­le­wa­cji w skrzy­dle pół­noc­nym. W zam­ku funk­cjo­nu­je Li­ce­um O­gól­no­kształ­cą­ce, Tech­ni­kum Ho­te­lar­skie i Zes­pół Szkół Za­wo­do­wych. Z uwa­gi na je­go przez­na­cze­nie w week­en­dy o­raz wa­ka­cje te­ren ten mo­że być nie­dos­tęp­ny.

ZAMEK WSPÓŁCZEŚNIE - SKRZYDŁO WSCHODNIE
W PRAWYM GÓRNYM ROGU XIX-WIECZNY BUDYNEK NA ROGU UL. ZAMKOWEJ I MRONGOWIUSZA

lszty­nek po­ło­żo­ny jest oko­ło 25 ki­lo­me­trów na po­łud­nio­wy za­chód od Ol­szty­na, skąd częs­to kur­su­ją po­cią­gi (kier. Dział­do­wo, War­sza­wa). Po wyj­ściu z dwor­ca PKP na­le­ży skrę­cić w le­wo i bru­ko­wa­ną u­li­cą dojść do sa­me­go jej koń­ca, a nas­tęp­nie skrę­cić w pra­wo w ul. Świer­czew­skie­go - usy­tu­o­wa­ny na nie­wiel­kim, zie­lo­nym wznie­sie­niu za­mek stoi u jej wy­lo­tu. Doj­ście zaj­mu­je o­ko­ło 15 minut.

1. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
5. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000

ZAMEK OD WSCHODU: Z PRAWEJ ŚREDNIOWIECZNE SKRZYDŁO PÓŁNOCNE, Z LEWEJ NEOGOTYCKIE SKRZYDŁO WSCHODNIE

W pobliżu:
Olsztyn - zamek kapituły warmińskiej XIVw., 24 km
Nidzica - zamek prokuratorski XIVw., 27 km
Ostróda - zamek krzyżacki XIVw., 27 km
Dąbrówno - relikty zamku wójtów krzyżackich z XV w., 28 km
Działdowo - zamek wójtowski XIVw., przebudowany, 39 km
Lubawa - relikty zamku biskupiego XIVw., 39 km
Barczewo - zamek (skrzydło) kapituły warmińskiej XIVw., przebudowany, 41 km

tekst: 2004
fotografie: 2004
© Jacek Bednarek